Á áratugnum 1975–1984 fór tölvuvæðing stofnana og atvinnulífs að festast í sessi þar sem nýjar tölvur hentuðu smærri aðilum betur en fyrstu stórtölvurnar. Farið var að nota tölvuskjái og sívinnslu við almenn skrifstofustörf.[1]

Hugbúnaðargerð í núverandi mynd hófst á Íslandi um þetta leyti. Formlegt háskólanám í tölvunarfræði var tekið upp og allt spilaði þetta saman með þeim samfélagsbreytingum sem urðu á tímabilinu. Framhaldsskóla- og háskólamenntun efldist á öllum sviðum, útskrifuðum nemendum fjölgaði og fleiri valkostir buðust í námi. Atvinnulíf þróaðist í átt til meiri fjölbreytni. Uppgangur en óstöðugleiki var í samfélaginu, tíðar gengisbreytingar og átök á vinnumarkaði. Tekin var upp vísitölutrygging lána vegna verðbólguspretta sem urðu af og til. Myntbreyting sem varð undir lok þessa tímabils var tilraun til þess að koma á meiri stöðugleika en á sama tíma urðu afdrifaríkar breytingar á högum fólks. Hlutfallið milli verðlags, verðtryggðra lána og óverðtryggðra launa, sem reynt hafði verið að halda stöðugu, raskaðist. Í þessu andrúmslofti fólust bæði tækifæri og hindranir og óhætt er að fullyrða að þau mörgu nýju fyrirtæki sem urðu til á þessum árum hafi fengið sinn skerf af því að glíma við margs konar ytri aðstæður. Í lok þessa tímabils komu PC-tölvurnar á markað á Íslandi en það var ekki fyrr en um og eftir 1985 að notkun þeirra náði fyrst útbreiðslu. Stórtölvurnar og miðtölvurnar áttu markaðinn. Í raun var þetta áratugur miðtölvanna. Nettenging margra PC-tölva varð ekki útbreidd fyrr en talsvert síðar.

Vélbúnaður, forritunarmál, gagnagrunnar og stýrikerfi 1975­–1984

Vélbúnaður: Tölvum fjölgaði verulega og voru þær settar upp um allt land. Nokkrar stórtölvur voru frá IBM, aðallega 370/xx-tölvur, en miðtölvur urðu fjölmargar og voru af ýmsum gerðum. Miðtölvur voru upphaflega áþekkar stórtölvum en minni, ódýrari og meðfærilegri og hægt að nota þær í skrifstofurými – þróuðust síðar í aðra átt en stórtölvur. Á síðari hluta þessa tímabils komu smátölvur (minicomputers) og einkatölvur til sögunnar.

Stýrikerfin voru að mestu bundin tölvugerðum. Á IBM 360/370-tölvum voru DOS VSE, og VM/370. Á IBM[2] S/3x- og S/3x-tölvum var innbyggt stýrikerfi. Á Digital-tölvum var VMS-stýrikerfið og á einkatölvum ber einkum að nefna PC DOS, Apple DOS og Apple OS. Að auki komu ýmis Unix-stýrikerfi til sögunnar.

Runuvinnsla var allsráðandi í fyrstu en nokkuð var um fjarvinnslu þar sem færslur voru sendar um símalínu og niðurstöður vinnslu til baka á sama hátt. Beinlínuvinnsla hófst en fyrstu skjáirnir komu um 1975–1976 og voru tengdir við stórtölvur, til dæmis hjá Samvinnutryggingum sem voru fyrstar hér á landi til að taka notendaskjái í notkun[3] (IBM setti fyrstu skjáina á markað um 1964). Í stórtölvu- og miðtölvuumhverfinu voru margir notendur sem voru líka viðskiptamenn og tenging skjástöðva var æ algengari. Töflureiknar, ritvinnsla, tölvugrafík.

Gögn voru á gataspjöldum, diskum og segulböndum en gataspjöldin hurfu fljótlega og disklingar urðu aðalskráningartækið. Lyklaðar diskaskrár voru algengar og fyrstu vensluðu gagnagrunnarnir komu fram á sjónarsviðið, innbyggt í IBM S/38-tölvunum en í stórtölvunum var ADABAS-kerfið ráðandi.

Forritunarmál: Í stórtölvum og miðtölvum voru forritunarmálin Fortran IV, BASIC, APL, RPG, PL/I og ALGOL ríkjandi en Basic í smátölvum og einkatölvum.

Þegar áratugur var liðinn frá því að fyrstu rafeindareiknarnir komu til landsins hafði tölvutækninni fleygt mikið fram og verð á vélunum jafnframt lækkað verulega. Opinberar stofnanir og fyrirtæki af stærri gerðinni gátu keypt sinn eigin tölvubúnað og annast verkefni sem eingöngu reiknistofurnar stóru, Reiknistofnun Háskólans, SKÝRR og Reiknistofa bankanna réðu við áður.

IBM var sem fyrr stærst á markaðnum og frá fyrirtækinu komu tölvur af nýrri kynslóð, sem fékk auðkennið IBM System/3x. IBM forritaði launa-, fjárhags-, viðskipta- og gjaldendabókhald fyrir þessar tölvur. Forritin voru seld um allt land. Keppinautar tóku þó að rísa upp og ný vörumerki tölva komu sem óðast á markaðinn: Burroughs, Digital PDP, Quantel og Wang.

Á þessu tímabili áttuðu menn sig óðum á mikilvægi tölvutækninnar og því að í henni lægju gríðarlegir framtíðarmöguleikar. Kennsla hófst við Háskóla Íslands í nýrri fræðigrein, tölvunarfræði, sem stuðlaði að því að upp reis ný atvinnugrein á Íslandi: hugbúnaðariðnaður. Hver uppfinningamaðurinn af öðrum tók að nýta sér hina nýju tækni ýmsum atvinnugreinum til hagsbóta, ekki síst sjávarútveginum.

Einkatölvur koma til landsins

Einkatölvur bárust til landsins undir lok tímabilsins og áhugi á tölvum og þeim óendanlegu möguleikum sem í þeim voru fólgnir breiddist hratt út meðal almennings. Tölvuskólar spruttu upp og farið var að undirbúa tölvuvæðingu skólakerfisins. Líkja má fyrsta áratug tölvuvæðingar á Íslandi, frá 1964–1974, við fæðingarhríðir og ef til vill má teygja þá samlíkingu lengra og líkja næsta tímabili við unglingsár. Þá ólgaði ýmislegt undir niðri sem fáir vissu hvað úr yrði og í lok tímabilsins varð sú sprenging sem leiddi með ógnarhraða til þess tölvuveruleika sem við búum við nú. Margt gerðist samtímis.

Haustið 1975 hóf Þorsteinn Hallgrímsson verkfræðingur, starfsmaður IBM á Íslandi, að setja upp beinlínuvinnslukerfi, sem tengdi móðurtölvu við útstöðvar (skjái og prentara) með mótaldi og símalínum. Fjarvinnslukerfi voru engin nýlunda hér á landi en þetta var fyrsta beinlínukerfið þar sem notaðir voru skjáir og skrárnar sem unnið var með uppfærðar jafnóðum, og kvittanir sendar til baka. Þetta gaf möguleika á gagnkvæmum samskiptum og var nýtt af margs konar fyrirtækjum og stofnunum, meðal annars fjármálastofnunum ýmiss konar og opinberum stofnunum, háskólum og rannsóknastofnunum, og menn tóku að flytja gögn fram og til baka um símalínurnar. Fyrstu kerfin voru sett upp veturinn 1975–1976 hjá SKÝRR og Sambandi íslenskra samvinnufélaga (SÍS) og haustið 1976 hófst beinlínuvinnsla hjá SÍS þar sem umboðsmenn Samvinnutrygginga voru tengdir kerfinu og vorið 1977 hjá ýmsum viðskiptavinum SKÝRR, þar á meðal Rafmagnsveitunni, Bifreiðaeftirlitinu og Gjaldheimtunni.[4] Næsta ár bættist Veðurstofan við.

Það merkilega var að fjölmiðlar virðast ekki hafa áttað sig fyllilega á þýðingu fjarvinnslu og beinlínuvinnslu og ekki er að sjá að neinn þeirra hafi beinlínis sagt frá því að unnið væri að uppsetningu þess, hvað þá hlutverkinu sem því væri ætlað. Í tímaritinu Frjálsri verzlun var þó sagt frá tölvuvæðingu KEA á Akureyri haustið 1975 og nefnt að Kaupfélagið hefði leigt símalínu til að senda gögn til úrvinnslu í höfuðstöðvum Sambandsins í Reykjavík, og fá niðurstöðurnar til baka.[5]

Tölvutæknin breiðist út

Á útmánuðum 1976 var tölvutæknin farin að breiðast um sveitarfélög utan Reykjavíkur. Tekið var í notkun staðlað forritakerfi til að vinna gjaldendabókhald, sem auðveldaði alla vinnu við innheimtu og skráningu útsvars og fasteignagjalda (sjá sérkafla). Tölvutæknin var útbreiddust í bönkunum en stór fyrirtæki eins og samvinnuhreyfingin, stóru sjávarútvegsfyrirtækin, olíufélögin, tryggingafélögin, Flugleiðir, Krabbameinsfélag Íslands, Póstur og sími og Mjólkursamsalan höfðu einnig tekið tölvutæknina í sína þjónustu og tölvur höfðu verið settar upp víða um land: í Bolungarvík, Stykkishólmi, Vestmannaeyjum, á Egilsstöðum, Akureyri, Siglufirði, Norðfirði, Seyðisfirði og víðar. Um svipað leyti komst einnig á fyrsta fjarvinnslusambandið við útlönd, milli tölvu Flugleiða á Íslandi og móðurtölvu í Atlanta í Bandaríkjunum, sem tók við bókunum farmiða.

Í úttekt á stöðunni í tölvumálum í tímaritinu Frjálsri verzlun, sem áður var vísað til, bendir greinarhöfundur á að árin fimm á undan hafi vinnsluhraðinn í minni venjulegra tölva aukist allt að því þrjátíufalt og verð á tölvum jafnframt lækkað. Hann taldi að þróunin yrði sú að fyrirtæki og stofnanir, sem þá höfðu aðgang að sameiginlegum, stórum tölvum, myndu koma sér upp litlum tölvum og „rauntímavinnsla“ og „beinlínuvinnsla“ myndu ryðja sér mjög til rúms. Sú tækni var þá þegar orðin mjög algeng erlendis, til dæmis á skattstofum, í bönkum og hjá bifreiðaeftirlitum og greinarhöfundurinn taldi að hinn íslenski markaður héldi „með miklum hraða inn í þróunina og eftir 3–4 ár mun [íslenski markaðurinn standa] jafnfætis öðrum þjóðum hvað tölvuþróun snertir.“ [6]

Þá er að geta smátölva, minicomputers. Árið 1979 voru til að mynda 35 Burroughs-tölvusamstæður í gangi á Íslandi og flokkuðust flestar undir stórar smátölvur. Mjólkursamsalan í Reykjavík var með stærstu tölvuna en Íslenska járnblendifélagið á Grundartanga var einnig með stóra vél í notkun. Þessum tölvum er lýst þannig: „Þær eru sambyggðar í einum ramma, tölva, prentari, diskdrif, skermur og lyklaborð.“[7]

Í miðju skammdeginu veturinn 1976 skrifaði ungur maður, Reynir Hugason, pistil í dagblaðið Vísi undir yfirskriftinni „Framfarir og tæknimál“. Þar upplýsti hann að svonefndum „upplýsingabönkum“, þar sem upplýsingar væru geymdar í „elektrónísku formi“, á segulböndum eða seguldiskum, hefði fjölgað verulega á undanförnum árum. „Almennt er búist við gífurlegum framförum í upplýsingamálum á næstkomandi áratug vegna þessarar tækni“, segir í grein Reynis Hugasonar, en hann átti svo sannarlega eftir að láta að sér kveða á þessum vettvangi, sem síðar verður nefnt.[8]

Hundrað kílómetrar í næstu tölvu

Fjölmargir einstaklingar létu til sín taka í þeirri þróun sem komin var af stað og jók stöðugt skriðþungann. Vonlaust verk er að gera öllu því fólki einhver skil sem þar kom við sögu en reynt verður að nefna örfáar lykilpersónur, í viðbót við þær sem þegar hafa verið nefndar.

Einn þeirra Íslendinga sem höfðu aflað sér menntunar sem nýttist í tölvufræði og hófu að láta til sín taka í íslensku samfélagi er Jón Þór Þórhallsson eðlisfræðingur. Hann nam eðlisfræði fyrst í Þýskalandi en stundaði síðan rannsóknir við Háskólann í Alberta í Kanada og loks við Háskólann í Vancouver í Bresku Kólumbíu. Hann kom heim til Íslands árið 1974.

Þegar Jón Þór vann að doktorsritgerð sinni í fræðilegri eðlisfræði við Háskólann í Gießen í Hessen í Þýskalandi um og upp úr sjöunda áratugnum var langt í frá sjálfsagt að unnt væri að fá aðgang að tölvum til að létta sér róðurinn. En hann þurfti að reikna heilmikið vegna ritgerðarinnar og ákvað að fá að grípa til tölvu. Sá hængur var þó á að ekki var nema ein virkilega afkastamikil tölva í Þýskalandi um þær mundir og til hennar þurfti hann því að aka með öll sín skjöl, um hundrað kílómetra leið. Að fenginni doktorsgráðu í Þýskalandi hélt Jón Þór til Kanada til að stunda rannsóknir og kennslu. Hann tók meðal annars þátt í að móta afnot stúdenta og kennara af tölvum við nám og kennslu, en um þær mundir var víða komið á tölvuverum við háskóla vestra. Jón Þór rifjar upp þessa tíma:

Þetta var á þeim tíma, upp úr 1970, þegar allir skólar vildu fara að kenna tölvunarfræði en enginn vissi eiginlega hvað það var. Tölvunarfræði varð til úr tveimur greinum, annars vegar voru það stærðfræðimenntaðir menn, hinsvegar verkfræðimenntaðir. Þeir sögðu við mig: Þú veist meira um þetta en við, það er best að þú kennir þetta. Þannig fór ég að kenna tölvunarfræði og við settum af stað tölvuþjónustu, sem ég var í forsvari fyrir. Og það er sá vinkill sem ég kem með heim til Íslands; bæði í Bresku Kólumbíu og Alberta rákum við þetta sem þjónustu, þetta var eins og bókasafnið, nemendur og kennarar gátu komið þarna og fengið þjónustu.[9]

Reiknistofa Raunvísindadeildar

Þegar Jón Þór Þórhallsson kom heim til Íslands eftir fimmtán ára vist í útlöndum, árið 1974, tók hann við starfi forstöðumanns Reiknistofnunar Háskólans af Oddi Benediktssyni. Stöðu stofnunarinnar innan Háskólans hafði þá verið breytt og hún færð undir Raunvísindastofnun. Það fyrirkomulag gafst ekkert sérlega vel, sem sést á því að forstöðumaðurinn kom strax með tillögu um að Reiknistofu Raunvísindadeildar, eins og hún hét þá, yrði skipt í reiknifræðistofu og reikniþjónustu en þriðja hlutverkið sem stofnuninni var fengið var fyrirlestra- og námskeiðahald til þess að kynna nýjungar.[10]

Jóni Þóri þótti starfsemi Reiknistofnunar einkennast um of af lélegri þjónustulund því sú regla ríkti að kennarar Háskólans hefðu forgang að tölvunni en nemendur mættu afgangi. Þessu vildi hann breyta, í samræmi við þann anda sem ríkti í kanadísku háskólunum. Hann fékk meðal annars góðan stuðning Halldórs Guðjónssonar, kennslustjóra Háskólans, til þess að bæta alla aðstöðu og gera stofnunina að þjónustustofnun fyrir nemendur og vísindamenn. Næsta skref var stigið árið 1976 þegar gamli rafeindaheilinn vék fyrir nýrri tölvu, IBM 360/30. Þetta var raunar ekki ný vél heldur „gamla“ vélin, sem SKÝRR lagði af þegar sú stofnun fékk nýja vél. Gerður var sérstakur samningur milli Háskólans og IBM á Íslandi um þessi viðskipti, og að Háskólinn fengi tölvuna endurgjaldslaust til þriggja ára, sem urðu raunar fjögur.

Ekki voru allir hrifnir. Til var „starfshópur um auðhringi“ sem taldi þetta misráðið, í honum voru „nokkrir kunnáttumenn“ eins og það var orðað í Þjóðviljanum. Þeir töldu að tölvan væri úrelt, illseljanleg og dýr í rekstri og því eðlilegt að greitt væri með henni. Niðurstaða þeirra var „að menntunaraðstaða Háskóla Íslands megi aldrei miðast við hagsmuni utanaðkomandi aðila og fjölþjóða fyrirtæki, svo sem IBM, gefi ekki slíkar gjafir, nema það samræmist hagsmunum þeirra.“[11]

Um líkt leyti og RHÍ fékk tölvuna gaf menntamálaráðuneytið út reglugerð um starfsemi Reiknistofnunar þar sem hlutverk hennar er skilgreint í fjórum liðum: Hún skyldi annast rekstur reiknimiðstöðvar við Háskóla Íslands, úrvinnslu verkefna kennara, nemenda og annarra starfsmanna, annast reikniþjónustu fyrir aðila utan Háskólans og gangast fyrir námskeiðum og fyrirlestrum til að kynna nýjungar.

Gamla tölvan var enn í kjallara Raunvísindahússins en Reiknistofnun fékk inni með þá „nýju“ í Verkfræðihúsi 1, sem þá var risið í grennd við Árnagarð. Hún þurfti annað atlæti en sú gamla, meðal annars varð að setja upp loftkælingu fyrir hana og hækka upp gólfið þar sem henni var komið fyrir. Á nýja staðnum komust í framkvæmd hugmyndir Jóns Þórs um þjónustuhlutverkið við nemendur og kennara. Með breytingum og umbótum gátu þeir sem nýttu sér þessa þjónustu einfaldlega gatað sín spjöld, farið svo með þau suður í Reiknistofnun, sett þau í lesarann og ýtt á takka. Þá fór lesarinn í gang, og menn gengu að prentaranum og sóttu útskriftina.

Nokkru síðar var keyptur Calcomp-tölvuteiknari ásamt teikniforriti, og tölva af gerðinni PDP-11/34 frá Digital Equipment Corporation, DEC, til að stýra honum. Þetta var fyrsta tölva Reiknistofnunar sem búin var skjá sem setið var við meðan slegið var inn það efni sem tölvunni var ætlað að vinna úr. Annað sem telja má markvert við þessi tölvukaup er að Reiknistofnun átti ekki viðskipti við IBM á Íslandi heldur fyrirtæki sem hafði nýverið haslað sér völl á þessum vettvangi, Kristján Ó. Skagfjörð.[12]

Eins og rafmagn úr veggnum og vatn úr krana

Hér virðast hafa orðið nokkur tímamót í tölvuvinnslu á Íslandi er rétt rúmur áratugur var liðinn frá komu fyrstu tölvunnar til Íslands: afkastameiri tölvur en áður, þægilegri og einfaldari í notkun en verið hafði fram að því, hin nýja skilgreining á stöðu Reiknistofnunar Háskólans og það viðhorf forstöðumannsins að stofnunin væri fyrst og fremst þjónustustofnun, fyrir nemendur jafnt sem kennara og utanaðkomandi viðskiptavini. Stöðugt fleiri nýttu sér þessa þjónustu og jókst þá þörfin fyrir kennslu á þessu sviði. Tölvunarfræði var í mótun sem sérstakt fag og tók við af stærðfræði og reiknifræði, sem mörgum þóttu óaðgengileg fög. Þess í stað var megináhersla lögð á forritunina, sem allir þurftu að kunna skil á til að geta nýtt sér tölvutæknina, hvort sem það voru verkfræðingar, viðskiptafræðingar eða jafnvel félagsfræðingar. „Þetta var árið [1975] sem það að nota tölvutæknina byrjaði að verða þjónusta, eins og að fá rafmagn úr veggnum og vatn úr krananum,“ segir Jón Þór Þórhallsson, sem hvarf raunar eftir þetta frá Reiknistofnun, og tók við sem forstjóri SKÝRR 1. apríl 1977.[13]

Almennt má segja að stofnanir og fyrirtæki í ýmiss konar starfsemi og rekstri hafi á þessum tíma séð tækifæri í að taka tölvutæknina í notkun. Þar sem útreikninga var þörf mátti vænta þess að fólk liti tölvutæknina hýru auga. Verkfræðistofan Hnit fékk tölvu árið 1976 og hefur sennilega verið fyrsta verkfræðistofan sem það gerði. Guðmundur Björnsson sem þá var framkvæmdastjóri Hnits segir svo frá tölvukaupunum:

Hnit keypti fyrstu tölvuna, Data General, árið 1976 og var fyrsta verkfræðistofan til þess að taka tölvu í gagnið. Tölvan kostaði að mig minnir 19.476 USD og var hún 19 kg og án harðra diska. Seinna keyptum við sérstakan skáp sem var jafnstór og sjálf tölvan undir lausa harða diska sem voru 5 MB hver. Tölvan var með sérstaka stærð af diskettum sem við urðum að panta frá Data General í Danmörku. Tveimur árum seinna keyptum við svo fyrsta flat bed plottarann sem kom til landsins. Hann keyptum við frá litlu fyrirtæki í Freilassing í Þýskalandi á landamærum Austurríkis og Þýskalands.[14]

IBM og fjarvinnslan

Fjarvinnsla varð snar þáttur í starfi IBM á Íslandi, fyrirtækið þjónaði ýmiss konar samtökum og fyrirtækjum, stórum og smáum, opinberum og einkafyrirtækjum, á ýmsum sviðum atvinnulífsins. Mestanpart var þetta runuvinnsla, upplýsingarnar voru slegnar inn og síðan keyrðar út í samfelldri lotu, eins og gert var þegar gömlu gataspjaldavélarnar voru notaðar. Ekki var farið út í beinlínuvinnslu í neinum mæli fyrir aðra en IBM sjálft.

Fyrsti formlegi samningurinn sem gerður var við IBM um úrvinnsluþjónustu var við Almennar tryggingar, um útgáfu á endurnýjunarkvittunum bifreiða- og brunatrygginga. Af öðrum stórum fyrirtækjum sem IBM vann fyrir má nefna Eimskip, Flugfélag Íslands, Útvegsbankann, Búnaðarbankann og Landsbankann, Sænska frystihúsið, Kaupmannasamtök Íslands og Olíuverslun Íslands; einnig má telja ýmis smærri fyrirtæki á ýmsum sviðum: Erfðafræðinefnd og ýmsa vísindamenn eins og dr. Stefán Aðalsteinsson, Sigurjón Björnsson sálfræðing og prófessor Jón Steffensen, Borgarspítalann og Ríkisspítala, Tryggingastofnun ríkisins, Íslenska álfélagið, Morgunblaðið og ýmis bifreiðaumboð. En þegar kom fram á seinni hluta níunda áratugarins hafði mjög dregið úr þessari vinnsluþjónustu enda hafði þeim fyrirtækjum fjölgað mjög sem höfðu eigin tölvudeildir og til sögunnar voru komin gagnanet og gagnabankar víða um heim, þótt internetið væri ekki fætt.[15]

Margvísleg vandamál leyst

Nýkrónan
Þegar skipt var yfir í nýkrónur árið 1981 og 100 gömlum krónum var breytt í eina nýja með því að fella tvö núll aftan af öllum upphæðum þurfti að leysa ýmiss konar vanda. Það var ekki nóg að breyta forritum; öll kerfi í gömlum tölvum geymdu gömlu krónuna. Þannig þurfti að búa til algilt kerfi. Lausnin fól bæði í sér leit að „pökkuðum“ tölum og meðhöndlun á undantekningum, meðal annars út af íslenskum stöfum. Heiðurinn af því að þróa þessa lausn átti Jón Vignir Karlsson hjá IBM en síðan þurfti að senda mann til að setja inn leiðréttingar út um allt land.[16]

Brennivínsvélin
Notendur IBM-tölvanna höfðu mismunandi þarfir og stundum þurfti að ganga nokkuð langt til að bjarga málum. Meðal viðskiptavina IBM var ÁTVR. Í verslun þeirra í Borgartúni kringum árið 1979 var sett upp vél, Series/1, til að hafa yfirlit yfir lagerinn. Ýmis mál þurfti að leysa til að hægt væri að nota þessa vél og hún var alls ekki rétta vélin í sum þau verkefni sem á henni hvíldu. Fyrstu árin var ekki hægt að hækka verð á áfengi án þess að breyta forritinu, því ekki var hægt að breyta tölustöfum í kerfi vélarinnar. Örn Kaldalóns hafði séð um að bjarga málum sem tengdust vélinni, en þegar hann flutti til Kanada nokkrum árum eftir að hún var tekin í notkun þurfti að búa svo um hnútana að unnt væri að hækka verðið án hans aðkomu. Eitt skiptið fékk Örn þó símtal til Kanada og hafði þá vélin bilað, en hún var ein þeirra sem þurftu alltaf að vera í gangi. Í ljós kom að enginn vissi almennilega hvar vélin var staðsett. Loks fannst hún í kompu og hafði ofhitnað. Eftir að hún hafði verið ryksuguð gekk hún aftur án vandkvæða. Þessi vél var í notkun í níu ár og var kölluð brennivínsvélin.[17]

Burroughs – annar brautryðjandi

Fyrirtækið Burroughs International var með starfsemi á Íslandi frá árinu 1965 fyrir bandaríska flugherinn á Íslandi. Starfsmaður Burroughs var Áki Jónsson, og fékk hann þjálfun hjá Burroughs í Sviss til að sjá um viðhaldsþjónustu á tölvukerfi bandaríska flughersins á Keflavíkurflugvelli. Hann fylgdi Burroughs til H. Benediktssonar hf. sem fékk Burroughs-umboðið um hríð. Árið 1974 stofnaði hann eigin fyrirtæki, ACO hf., ásamt Garðari Karlssyni og var einnig með Burroughs-vélbúnað. „Við vorum fyrst með þjónustu við Burroughs-tölvurnar en tókum síðan við umboðinu. Starfsemin vatt tiltölulega fljótt upp á sig því á þessum tíma var ný tækni að ryðja sér til rúms hjá prentsmiðjunum, þ.e. blýið var að detta út og tölvur að koma inn,“ er haft eftir Áka í viðtali við Morgunblaðið 1997.[18]

Bein afleiðing af örri útbreiðslu tölvutækninnar var mikil þörf fyrir sérsmíðaðan hugbúnað af ýmsu tagi því ekki var í öllum tilfellum fullnægjandi að fá hugbúnaðinn tilbúinn frá útlöndum. Það skapaði ungum og tæknifróðum mönnum, körlum jafnt sem konum, ný tækifæri. Mörg hugbúnaðarfyrirtæki spruttu upp á þessum árum. Mörgum þeirra vegnaði vel en öðrum miður. Hér verða rakin fáein dæmi um það sem var að gerast og reynt að draga upp mynd af því helsta sem við var að glíma.

Kristján Ó. Skagfjörð (KÓS) – ungir stjórnendur breyta mörgu

KÓS var virt og gamalgróið innflutningsfyrirtæki af gamla skólanum, stofnað árið 1912, og flutti inn margs konar vörur eins og þá tíðkaðist: Matvörur, byggingarefni, vélar og tæki. Um 1970 hafði ný kynslóð tekið við rekstrinum og stjórnendur fóru að gæla við þá hugmynd að stofna tæknideild, sem byði upp á fjarskiptatæki fyrir skip og báta.[19] Árið 1975 var sérstök tölvudeild stofnuð hjá Kristjáni Ó. Skagfjörð. Deildin var undir stjórn Frosta Bergssonar, ungs tæknifræðings sem átti eftir að láta mjög að sér kveða á þessum vettvangi. Hann náði samkomulagi við stóran bandarískan tölvuframleiðanda, Digital Equipment Corporation, um innflutning á tölvum og bauð viðskiptavinum hvort tveggja: viðgerðaþjónustu á sjálfum vélunum og hugbúnaðarþjónustu.[20]

Frosti Bergsson við tölvuviðgerðir hjá KÓS. DV, 1979. Ljósmyndari: Einar Ólason. Ljósmyndasafn Reykjavíkur.

Fyrsta tölvan sem Reiknistofa Háskólans keypti sem var ekki frá IBM var Digital frá Kristjáni Ó. Skagfjörð (KÓS). Tölva Reiknistofnunar var ekki fyrsta Digital-tölvan sem kom til Íslands. Fyrsta Digital-tölvusamstæðan frá Skagfjörð var afhent Almennu verkfræðistofunni snemma árs 1976. Þetta var öflug tölva (PDP 11/04) eftir því sem gerðist á þeim tíma og sérstaklega sniðin fyrir vísindastarfsemi. Hún hafði 32 kílóbæta minni, tvöfalda diskettustöð, myndskjá, lyklaborð og prentara, sem einnig hafði lyklaborð. Stýrikerfið var þannig úr garði gert að mögulegt var að nota algengustu forritunarmálin sem þá voru í notkun: Fortran IV, BASIC, APL og ALGOL. Almenna verkfræðistofan varð þannig fyrsta verkfræðistofan á Íslandi sem tók fullbúna tölvu í sína þjónustu til verkfræðilegra útreikninga, ásamt bókhaldsverkefnum, og því markaði þetta nokkur tímamót í íslenskri tölvuvæðingu.[21]

Önnur tölva var hermir í Sjómannaskóla Íslands, var hann notaður við kennslu fyrir stýrimenn. Tölvan, Digital PDP 8, gegndi hlutverki hermis og gegnum hana var hægt að stýra skipi og sjá kort af landi.[22]

Síðan tókst hinum ungu stjórnendum nýrrar tölvudeildar KÓS að fá hverja ríkisstofnunina á fætur annarri til að kaupa Digital-tölvur: Vegagerðina, Póst & síma, Seðlabankann, Borgarspítalann, RARIK, Landsvirkjun. Eina tölvusamstæðu keypti Lífeyrissjóður verslunarmanna og Reykjavíkurborg keypti tölvu og hugbúnað fyrir borgarbókhaldið. Loks tókst Skagfjörð að krækja í sjálfa Reiknistofnun Háskólans, sem Frosti segir fjörutíu árum síðar að hafi verið einskonar gæðastimpill á Skagfjörð sem tölvusala og á Digital-tölvur. Hann telur sennilegt að þau kaup þessa frumkvöðuls í tölvuvinnslu á Íslandi hafi ráðið miklu um að svo margir ákváðu þegar fram liðu stundir að skipta við fyrirtækið.

Þótt tölvurnar væru býsna fullkomnar á þessa tíma mælikvarða þá var minnisskortur viðvarandi vandamál, einkum þegar vinna þurfti með mikið umfang gagna. Pétur Blöndal stærðfræðingur, sem var um þessar mundir að vinna fyrir Lífeyrissjóð verslunarmanna, stóð í því á nóttunni að þjappa gögnum, svo ekki þyrfti að kaupa eins mikið af diskum, auk þess að forrita á tölvunum. Þannig spöruðust nokkur megabæti, og hvert megabæti var dýrmætt og dýrt á þessum árum.[23]

Gísli Már Gíslason, sem einnig starfaði hjá Kristjáni Ó. Skagfjörð á þessum tíma, segir að með vaxandi tölvunotkun hafi þörfin fyrir sveigjanleika aukist. Styrkur VAX-tölvukerfanna, sem KÓS flutti inn, var einmitt sveigjanleiki.[24] Auk þess voru tölvurnar 32 bita og mun hraðvirkari en fyrri gerðir tölva á þessum markaði og með meira minni.[25] Gísli Már heillaðist af samhæfingunni innan VAX-fjölskyldunnar, allt frá borðtölvum til mini-tölva, sem gátu unnið saman. Menn gátu keypt sér lítinn VAX og stækkað smám saman og nýtt stýrikerfi var ekki vandamál heldur var hægt að færa forrit á milli eininganna án mikillar fyrirhafnar.[26] Um VAX-kerfin segir í fréttabréfi KÓS frá árinu 1983:

Þó aðeins séu liðin 4 ár frá því að fyrsta VAX kerfið kom til landsins hefur útbreiðsla þess verið með ólíkindum og nú eru seld á annan tug slíkra kerfa. Fyrsta kerfið fékk Reiknistofa Háskólans árið 1979 og var það VAX-11/780 sem þá var hraðvirkasta tölvan hér á landi með tilliti til reiknihraða. Kerfi þetta markaði vissulega tímamót í tölvuvinnslu á Íslandi og ekki leið á löngu þar til aðrir fylgdu í kjölfarið, en það urðu Landsvirkjun og Rafmagnsveita Reykjavíkur. Notkun VAX kerfanna var í byrjun aðallega á tæknisviðinu en á síðustu árum hefur útbreiðslan einnig náð til viðskiptamarkaðarins og má þar nefna Sparisjóðinn í Keflavík, Verslunarbankann og Framkvæmdasjóð Íslands.[27]

Notkun fyrirtækisins á eigin tölvubúnaði er gott dæmi um tíðarandann. Gísli Már tók þátt í að skrifa bókhaldskerfi til innanhússbrúks í Fortran. Búnaðurinn var PDP-tölva með tveimur útstöðvum, annarri fyrir skrifstofuna en hin var skjár fyrir matvörudeildina. Pantanir voru skrifaðar á blað og afhentar stúlku sló þær inn í tölvuna. Fjölbreytt starfsemi var áfram innan fyrirtækisins og vaxandi tölvudeild með sautján starfsmenn var aðeins hluti af henni.[28]

KÓS ákvað snemma að semja við fyrirtæki í hugbúnaðargerð um samstarf, þannig að forritarar hugbúnaðarfyrirtækjanna skrifuðu hugbúnaðinn fyrir Digital-tölvur, sem fylgdi þá að sjálfsögðu með í kaupunum. Eitt af þessum hugbúnaðarkerfum var viðskipta-, fjárhags- og birgðabókhaldskerfið BIRKI, sem var hannað af Þróun, nýstofnuðu fyrirtæki Halldórs Friðgeirssonar. Einnig voru fullkomin birgðabókhaldskerfi sett upp hjá fjölda stofnana og fyrirtækja, meðal annars skipasmíðastöðinni Stálvík, fjölmörgum kaupfélögum, Sól hf., Héðni/Garðastáli og Kristjáni Ó. Skagfjörð sjálfum. Þá seldi Skagfjörð tölvur til Menntaskólans við Hamrahlíð, sem tók til starfa haustið 1966, til að halda utan um stundatöflu áfangakerfisins. Annað stórt og viðamikið hugbúnaðarkerfi seldi fyrirtækið með vélbúnaði sem var settur upp í loftskeytastöðinni í Gufunesi. Það hafði það hlutverk að hafa stjórn á samskiptum Gufuness við flugmenn sem fóru um flugstjórnarsvæðið í kringum Ísland.[29]

Elías Davíðsson, einn fyrsti forritari landsins, 1981. Ljósmyndasafn Reykjavíkur.

Heldur treglega gekk fyrir einkaaðila til að byrja með að komast inn á gafl hjá fjármálaráðuneytinu og ná samningum við ríkisfyrirtæki sem undir það heyrðu. Innandyra ríkti mikil tregða til að leyfa ríkisstofnunum að skipta við aðra en SKÝRR, sem hafði einmitt verið komið á laggirnar til að þjóna opinberum fyrirtækjum og stofnunum, og ráðamenn töldu að engin ástæða væri til að breyta því. Þetta varð til þess að bæði Vegagerðin og Póstur & sími þurftu að bíða í hartnær ár eftir að fá leyfi fjárveitingavaldsins til að leysa tæki sín úr tolli og byrja að nota þau. Það gekk ekki heldur baráttulaust að koma upp eigin, sjálfstæðu tölvukerfi á Borgarspítalanum, en hann hafði verið tengdur SKÝRR með símalínu um hríð og tölvuvinnsla spítalans farið fram þar. Elías Davíðsson, sem var einn af fyrstu forriturum landsins og starfaði um árabil hjá IBM á Íslandi, barðist fyrir því lengi á árunum í kringum 1980 að fá að kaupa tölvu fyrir spítalann. Það hafðist að lokum og varð fyrsta skrefið að tölvuvæðingu spítalanna í Reykjavík.

Þannig brotnaði ísinn á íslenskum tölvumarkaði, með innkomu Digital, og árið 1984 var Skagfjörð kominn með umtalsverða markaðshlutdeild á tölvumarkaðnum svo IBM bar ekki lengur þann ægishjálm yfir markaðnum sem fyrirtækið hafði áður gert.[30]

Skrifstofuvélar blanda sér í slaginn

Skrifstofuvélar voru gamalgróið fyrirtæki sem seldi, eins og nafnið bendir til, skrifstofuvélar af ýmsu tagi. Snemma á níunda áratugnum blönduðu Skrifstofuvélar sér í slaginn um sölu tölvubúnaðar.

Sigríður Olgeirsdóttir minnist þess er hún fór að vinna hjá Skrifstofuvélum árið 1984. Fyrirtækið var nýfarið að selja tölvur sem hétu Televideo, en höfðu áður aðeins selt ritvélar. Þá sárvantaði fólk sem hafði verið í tölvutengdu námi. Hún var kerfisfræðingur að mennt svo hún var umsvifalaust ráðin, gegnum síma. Hjá Skrifstofuvélum fékkst hún við að skrifa hugbúnað fyrir PC-tölvur, en hún hafði áður unnið í stórtölvu- og miðtölvuumhverfi. Um 1985 fóru Skrifstofuvélar síðan að selja IBM-vélar, System 34 og 36, sem voru mjög vinsælar á þessum tíma. Græni skjárinn sem einkenndi þessar tölvur olli því að þær og fleiri álíka tölvur voru kallaðar því virðulega nafni „græna slímið“. Vélin var ekki einkatölva (PC) heldur margir samtengdir skjáir og „það var mikil bylting þegar þessi vél kom,“ segir Sigríður. [31]

Gísli J. Johnsen – seldu IBM-PC

Fyrirtækið Gísli J. Johnsen var annað gamalgróið fyrirtæki sem fór að selja tölvur. Um tildrög þess sagði Erling Ásgeirsson, sem þá hafði nýverið keypt fyrirtækið, í viðtali við Frjálsa verslun 1985: „Það var árið 1982 að ég réðst í að kaupa þann hluta fyrirtækisins Gísla J. Johnsen sem seldi skrifstofuvélar og skrifstofubúnað.“[32] Erling hafði áður unnið hjá IBM. „Ári eftir að ég keypti fyrirtækið hófust viðræður við IBM um að fyrirtækið tæki að sér söluumboð fyrir IBM-PC tölvurnar sem þá voru nýjar á markaðnum. Þessar tölvur eru mjög hagkvæmar og góð sala hefur verið í þeim og hafa þær átt sinn þátt í aukningunni sem orðið hefur hjá fyrirtækinu. Sala á tölvum og tölvubúnaði er nú um helmingur af umsetningu fyrirtækisins.“[33] Fyrirtækið hélt áfram að selja skrifstofuvélar og búnað, svo sem ljósritunarvélar svo og rekstrarvörur, samhliða tölvunum.

Míkró – teiknaðir íslenskir stafir og PC-samhæfðar tölvur

Eitt af fyrirtækjum þessa tímabils var Míkró, sem Ágúst Guðmundsson og Eggert Claessen stofnuðu árið 1983. Fyrirtækið seldi bæði hugbúnað og vélbúnað. Míkró hóf að flytja inn OKI-prentara frá Japan snemma á níunda áratugnum og hugbúnað sem þeim fylgdu. Prentararnir slógu í gegn og í notkun þeirra voru ýmis tæknimál leyst. Til að mynda var hægt að setja upp íslenska stafi í þessa prentara. Aðferðin var nokkuð ólík því sem síðar var notað. Það þurfti hreinlega að teikna upp íslensku stafina. Á þessum tíma þurfti sérhver innflytjandi tölva og tölvubúnaðar að búa til sitt eigið stafasett. „Við fengum source-kóða frá OKI í Japan og gátum því gert allar þær breytingar sem við vildum. Við fórum líka að flytja inn IBM-eftirlíkingar af einkatölvum (IBM PC compatible).“ Þ-ið var ekki mögulegt að móta með 9 nála prentunum og ý var líka erfitt. Það var margt sem þurfti að lagfæra, til dæmis að stilla hvert bil sérstaklega milli stafa. Á þessum tíma var farið að prenta út eyðublöð fyrir C-gíró og fáir prentarar réðu við það aðrir en OKI-prentararnir. Félögunum hjá Míkró gekk verkefnið vel. Út frá þessum lausnum komu önnur verkefni. Árið 1985 var Marel í uppsveiflu og meðal annars var farið að bjóða upp á búnað frá þeim í sovéska togara. „Ég fékk það hlutverk að draga upp kyrillíska stafi fyrir Marel svo þeir gætu afhent sína prentara með kyrillísku letri,“ segir Ágúst Guðmundsson, og það gekk upp, þetta letur var notað með búnaði Marel.[34]

Iðntækni hf. – 100 fermetra skjámynd af skákum í einvígi Fischers og Spasskís 1972

Iðntækni hf. er fyrirtæki sem Gunnlaugur Jósefsson og fleiri stofnuðu með þróun rafeindatækja í huga. Fyrirtækið hannaði og hóf framleiðslu afgasmæla sem fylgdust með brennslunýtingu og álagi díselvéla fyrir skip, umferðateljara fyrir Vegagerð ríkisins og vélgæslukerfi til að greina bilanir, til dæmis í verksmiðjum, virkjunum og skipum. Í kjölfarið fylgdi hönnun á gjaldmælum fyrir leigubíla en vélrænir gjaldmælar, sem höfðu verið í íslenskum leigubílum um árabil, voru löngu úreltir og gátu ekki sýnt rétt verð vegna örrar verðbólgu. Einnig sá Iðntækni um uppsetningu fyrstu flugumferðartölvunnar í gömlu flugstöðinni á Keflavíkurflugvelli, sem sýndi komu- og brottfarartíma.

Skákeinvígi Fishers og Spasskís kallaði á nýja notkun tölvutækni á Íslandi og sá Iðntækni um framkvæmdina. Morgunblaðið 7. júní 1972.

Þegar skákeinvígi Fischers og Spasskís var haldið á Íslandi sumarið 1972 var Iðntækni falið að hanna og setja upp búnað til að lýsa skákunum með því að varpa mynd á 100 fermetra sýningartjald fyrir ofan sviðið í Laugardalshöllinni.

Iðntækni átti drjúgan þátt í því að höggva skarð í þá yfirburðastöðu sem IBM hafði haft á Íslandi. Fyrirtækið seldi smátölvur frá Wang Laboratories og Texas Instruments. Þær voru með 80x24 stafa skjá og forritaðar með BASIC-túlki þannig að fá mátti villuviðbrögð við forrituninni um leið og innsláttarvillur slæddust inn. Tölvurnar voru þannig búnar að hægt var að afrita lausa diska gegnum þann harða. Þótt geymslurýmið (10 MB) þætti lítið núna dugði það til að halda úti vinnslu mismunandi kerfa á sömu tölvu með útsjónarsemi.

Heimilistæki – Wang sterkt vígi

Heimilistæki tóku fullan þátt í sölu á tölvubúnaði og tóku meðal annars við tölvukerfi Iðntækni. Það var þó salan á Wang-tölvum sem reyndist þeirra sterkasta vígi. Heimilistæki tóku við Wang-umboðinu 1977 og tíu árum síðar voru sextán manns starfandi við tölvudeildina, sem seldi vélbúnað og hugbúnað og sá um viðhald tölvanna. Hugbúnaðardeildin sá um aðlögun á hugbúnaði frá Wang og þýðingu forrita en sala á vélbúnaði og viðhaldsþjónusta var hryggjarstykkið í starfsemi deildarinnar.[35]

Radíóbúðin – Apple-tölvan var nýr heimur

Radíóbúðin stóð á gömlum merg í sölu útvarpstækja, sjónvarpa og hljómflutningstækja er fyrirtækið hóf sölu á tölvum frá Apple. Það var árið 1981. Apple-tölvan var auglýst mikið og auglýsingunum beint til einkaaðila og fyrirtækja, einkum þeirra smærri. Áhersla var lögð á fjölhæfni tölvunnar við að leysa flókin verkefni sem snertu verslun og rekstur fyrirtækja og í auglýsingu var Apple-tölvan nefnd „einkatölva deildarstjórans“ og kostum hennar lýst þannig:

Apple-tölvan er alveg nýr heimur. Heimur þar sem maður og tölva takast í hendur. Apple býður upp á þriðja kostinn, en ekki aðeins val milli risatölvu eða engrar. Apple er einkatölva, jafn auðveld í notkun og bifreið, en eins lítil og létt og ritvél, en álíka ódýr og venjuleg ljósritunarvél. Apple er tæki sem léttir þér störfin, eyðir pappírsflóði og gerir þér kleift að taka skjóta, en örugga ákvörðun. Apple-tölvan kannar fyrir þig afleiðingar væntanlegra ákvarðana þinna. Hún sér um að leysa stjórnunarverkefni (til dæmis fjárhagsáætlun, rekstraráætlun o.s. frv.) og getur jafnvel skrifað bréf og skýrslur. Apple er fjölhæft verkfæri, sem getur unnið eftir miklum fjölda forrita, hvort sem þú ert lögfræðingur eða læknir, sölu-, markaðs-, skrifstofu- eða fjármálastjóri.[36]

Apple-tölvurnar urðu ekki sterkar á markaði stórfyrirtækja, en náðu ágætri útbreiðslu í skólakerfinu[37] og meðal hönnuða og auglýsingafólks.

Á þessum árum fóru bankarnir í auknum mæli að uppgötva möguleika tölvutækninnar. Þeir fóru að nokkru leyti ólíkar leiðir en áttu samvinnu, flestir og stundum allir, á mörgum sviðum.

Forskot Iðnaðarbankans – stytti vinnutíma bankagjaldkera

Reiknistofa bankanna (RB) var og er eins konar taugamiðstöð bankakerfisins og leysti vissulega brýnt vandamál, sem var eftirlit með innistæðulausum ávísunum. En bankarnir voru eftir sem áður „handvirkir“ ef svo má segja því allar færslur voru skráðar í bakvinnslu og ýmist unnið úr þeim hjá RB eða hjá tölvudeildum bankanna. Iðnaðarbankamenn tóku sig til og tölvuvæddu bankann, fyrstan íslenskra banka, og tóku upp tölvuvætt afgreiðslukerfi og gjaldkeraafgreiðslu. Það var um mitt ár 1979 og Valur Valsson bankastjóri lýsti því þannig fyrir blaðamanni Morgunblaðsins: 

IBM 3600 kerfið er hannað með það fyrir augum að leysa á samræmdan hátt, í einu og sama kerfinu, öll verkefni innan bankans, sem krefjast beinna afnota af tölvu, eins og til dæmis allar tegundir afgreiðslu, fyrirspurnir viðskiptamanna og fleira í þeim dúr. [38]

Færslum í bankanum hafði fjölgað mjög árin á undan, um meira en 60% á árunum 1972–1976, og árið 1978 varð nærri þriðjungsaukning. Valur sagði að þetta hefði valdið nokkrum byrjunarörðugleikum en haft er eftir Ægi Hafberg, formanni starfsmannafélags bankans, í heilsíðugrein um málið í Morgunblaðinu að starfsmenn væru mjög ánægðir með þetta nýja kerfi, sérstaklega með þá ákvörðun bankans að hafa starfsfólk með í ráðum frá upphafi eins og gert hafði verið. Starfsfólkið var einnig almennt ánægt með það að í flestum tilfellum stytti hin nýja tækni vinnutíma gjaldkera bankans, þeir gátu kallað fram lokauppgjör á kvöldin og stemmdi það við peningana í kassa höfðu þeir lokið sínu verki. Þetta var alfarið framtak Iðnaðarbankans og stjórnstöð tölvunnar stjórnaði vinnslu afgreiðsluvélanna í aðalbankanum og útibúunum um símalínur. Ekki voru öll útibúin tengd við móðurtölvuna í aðalbankanum eins og hugmyndin var í upphafi því ekki hafði tekist að fá línu í Hafnarfjörð og lína til Akureyrar hefði orðið óheyrilega dýr hefði hún fengist á annað borð.[39]

Meðal þeirra sem unnu við forritun þessa nýstárlega tölvukerfis voru Halldór Friðriksson hjá IBM, Ólafur Rósmundsson hjá RB og Þorsteinn Hallgrímsson, sem starfaði þá hjá IBM á Íslandi. Hann segir að forvígismennirnir hafi fundið kerfi, sem notað var á Spáni, og fengið að kaupa það. Það var notað til að sjá um alla forritun á útstöðvum í bankanum, hjá gjaldkerum og utanumhaldið um þá þætti, og tengdi allt saman. Kerfið sá um alla umsýslu sparisjóðsreikninga bankans en aðrar gjaldkerafærslur, svo sem ávísanir, víxlar og fleiri færslur, voru færðar inn og sendar á hverju kvöldi til úrvinnslu hjá Reiknistofu bankanna.

Nokkrum árum síðar (1983­–1984) náðu hinir bankarnir samkomulagi um sameiginlegt útboð á gjaldkerakerfi fyrir alla bankana og þar urðu þau tíðindi að tekið var tilboði fyrirtækisins Einars J. Skúlasonar, sem var með Kienzle-gjaldkeravélar. Þetta var mikið áfall fyrir IBM, sem hafði verið allsráðandi á þessu sviði, en hins vegar mikil lyftistöng fyrir Einar J. Skúlason, sem varð síðar þekkt undir heitinu EJS sem síðar varð hluti af Advania. Á 70 ára afmæli EJS árið 2009 var þessi atburður rifjaður upp í tímaritinu Frjálsri verslun:

Árið 1984 gerði fyrirtækið samning við bankastofnanir um tölvuvæðingu afgreiðslustaða bankanna. Kerfið var mikið að umfangi, 130 miðlægar tölvur frá Kienzle, 500 vinnustöðvar fyrir gjaldkera og 600 afgreiðsluskjáir fyrir gagnaskráningu og upplýsingagjöf. Þetta var eitt stærsta tölvukerfi á landinu, enda notað í bankaafgreiðslu um land allt.[40]

Þorsteinn Hallgrímsson telur að ástæður þessa vals hafi verið margar, ein sú að stjórnendur bankanna hafi ekki viljað verða of háðir IBM heldur fá inn nýja birgja, jafnvel þótt þeir hefðu minni reynslu en IBM á Íslandi.[41] Samvinnubankinn klauf sig frá þessu sameiginlega útboði og úr varð að IBM skrifaði gjaldkerakerfi fyrir hann, sem var í eitt af fáum skiptum sem IBM á Íslandi tók að sér að forrita heilt kerfi.[42]

Furðu skammt er liðið frá því opinberir embættismenn sátu við púlt, með lindarpenna í hendi og færðu persónuupplýsingar þegnanna inn í prótókoll. Upphaf endaloka þess var tilkoma Skýrsluvéla ríkisins og Reykjavíkurbæjar árið 1952 og þunglamalegra skýrslugerðarvéla, sem spöruðu mörg handtökin við að halda uppi reglu og skipulagi í samfélaginu. Eftir að tölvuvæðing þessarar skýrsluvæðingar hófst, með tilkomu IBM-vélarinnar gömlu árið 1964, var þróunin hröð og þegar farið var að tengja tölvur saman með símalínum og senda gögn fram og til baka varð gerbreyting á stjórnsýslunni. Hjá SKÝRR hófst fjarvinnsla 1973 og beinlínuvinnsla 1977 sem opnaði nýja og áður óþekkta möguleika.

Bifreiðaskráin – uppflettingar allan sólarhringinn í fyrsta sinn

Mikilvægt skref í þeirri þróun var stigið snemma árs 1980, þegar lögreglustjóraembættið í Reykjavík var tengt SKÝRR og aðgangur opnaðist að bifreiðaskrá, sem starfsmenn Bifreiðaeftirlits ríkisins höfðu fært á tölvutækt form. Lögreglan í Reykjavík var tengd SKÝRR um mánaðamótin janúar­–febrúar og tveimur tölvuskjáum komið fyrir í lögreglustöðinni við Hlemm, öðrum í skrifstofunni og hinum í fjarskiptastöðinni, sem er opin allan sólarhringinn. Á þessum skjáum var hvort tveggja hægt, að skrá og fletta upp sektum og fletta upp í bifreiðaskrá, hvenær sólarhrings sem var, og var hvort tveggja lögreglumönnum til mikils hægðarauka í störfum þeirra.[43]

Átta árum eftir að bifreiðaskrá var tölvuvædd var ríkisstofnunin Bifreiðaeftirlit ríkisins lögð niður og stofnað nýtt hlutafélag, Bifreiðaskoðun hf. Ríkið átti helmingshlut, tryggingafélögin fjórðung hlutafjárins en Bílgreinasamband Íslands, Félag bifvélavirkja og Félag íslenskra bifreiðaeigenda samanlagt helming. Jafnframt var tekið upp nýtt kerfi skrásetningarnúmera bifreiða, svonefnt fastnúmerakerfi, í stað gamla kerfisins, þar sem númeraskiltin báru einkennisbókstaf hvers umdæmis og skiltin fylgdu eigendunum þegar skipt var um bíl.[44] Þetta nýja fyrirkomulag á bifreiðaskoðun vakti talsverðar deilur í þjóðfélaginu, ýmsir töldu skaðlegt að ríkið hætti að skoða bíla landsmanna og óttuðust margir að þjónusta við landsbyggðina myndi minnka. Einnig töldu menn að með þessu væri tvímælalaust stefnt í áttina til einkavæðingar, sem mörgum þótti miður gott. En í skjóli þessarar „hálfeinkavæðingar“ þróaðist sameiginlegur upplýsingabanki sem öll fyrirtæki í bílaiðnaði, tryggingafélög og lögregla nutu góðs af.

Skatturinn tölvuvæddur

Tölvuvæðing skattsins hófst í raun jafnskjótt og fyrir lá að Skýrsluvélar fengju sína fyrstu tölvu, haustið 1964. Í tilefni af því var Jón Zóphoníasson, starfsmaður hjá skattstjóra, sendur til Noregs að læra forritun hjá IBM í Osló á árinu 1962 og varð því einn hinna fyrstu hér á landi sem hlutu starfsheitið kerfisfræðingur. Í tengslum við þennan undirbúning var stofnað embætti ríkisskattstjóra, sem Sigurbjörn Þorbjörnsson gegndi fyrstur manna. Það embætti hafði yfirumsjón með framkvæmd þessarar tæknivinnslu um allt land. Snemmsumars 1964 héldu Jón og Óttar Kjartansson, einn af fyrstu starfsmönnum Skýrsluvéla, til Kommunernes hulkortcentral í Kaupmannahöfn til frekari úrvinnslu og prófana á forritum og frumdrögum verkefna, sem tölvan nýja var svo mötuð með.

Ýmsar breytingar voru að verða á skráningum hjá skattinum. Hætt var að raða framtalsmöppum eftir heimilisföngum eins og gert hafði verið og lét Hagstofan fyrir frumkvæði skattstofunnar og fleiri gera sérstakt fæðingarnúmer fyrir alla einstaklinga tólf ára og eldri. Nöfnum var raðað eftir stafrófsröð og hvert nafn fékk úthlutað ákveðnum fjölda númera með sex tölustöfum sem táknuðu fæðingardag, mánuð og ár, en aftan við það var bætt tveggja stafa tölu fyrir hvern og einn einstakling.[45] Þetta kerfi var tekið upp árið 1959 og í tengslum við það voru gefin út nafnskírteini. Árið 1978 var farið að gefa út launamiða sem tengdust nafnnúmerunum og voru notaðir við vélræna úrvinnslu álagningar. Árið 1980 var tekin í notkun ný gerð skattframtala þar sem hver reitur var númeraður og fjárhæðir vélskráðar í reitina. Með þessu jukust möguleikar á vélrænum samanburði upplýsinga.[46]

Með aukinni vélvæðingu stórjókst skráningarvinna hjá skattstjórum, sem ekki hafðist undan, þótt stærstu skattstofurnar fengju skráningarvélar sem flýttu mjög fyrir. En tækniþróunin var hröð. Árið 1980 var búið til eyðublað með nokkrum tugum reita sem voru allir tölvutækir þannig að keyra mátti allar upphæðir saman við önnur gögn, og voru það merkileg tímamót í sögu íslenska skattkerfisins. Önnur markverð tímamót voru tveimur árum síðar, þegar Innkaupastofnun ríkisins keypti 33 einkatölvur fyrir skattstofur landsins. Eftir útboð urðu fyrir valinu tölvur af gerðinni Tandy-Radio Shack, sem voru 64 kílóbæti, með átta tomma diskettustöð. Þær voru því ekki ýkja fullkomnar á nútímamælikvarða enda þótt þær væru fjölhæfar eftir því sem þá gerðist og gætu „talað“ við stóru tölvurnar. Skattstofurnar áttu til að mynda að geta skráð allar skattskýrslur á diskettu og sent upplýsingarnar símleiðis til Skýrsluvéla, sem reiknuðu út skattinn og sendu síðan útreikningana til baka símleiðis.[47]

Skúli Eggert Þórðarson, ríkisskattstjóri og starfsmaður skattstjóra á þessum tíma, rifjar upp að þessar tölvur hafi þó ekki reynst vel, þær hafi verið frumstæðar og tvískiptar, þannig að annars vegar voru vél og skjár í einu lagi, hins vegar stórt og mikið disklingadrif. „Þessum vélum var dreift á allar skattstofur landsins og til ríkisskattstjóra en þær þóttu nú ekki góðar og menn áttuðu sig fljótt á því að þessi kaup væru ekki til frambúðar, ef við getum orðað það þannig, þótt þau væru hagkvæm og ódýr,“ segir Skúli Eggert.

Einmenningstölvurnar, PC-tölvurnar, voru að verða algengar og 1984 var ráðist í að kaupa íslenskar Atlantis-vélar fyrir skattstofurnar. Ári síðar voru keyptar Island-vélar, einnig settar saman hérlendis, og IBM-vélar. Samtímis var farið að innleiða næsta stig þróunarinnar, beinlínuvinnslu, til að tengjast skrám hjá SKÝRR. Skúli Eggert rifjar upp þessa þróun frá bæjardyrum langreynds starfsmanns skattstjóra:

Ríkisbókhaldið, sem seinna varð Fjársýsla ríkisins, var að vinna að nýju tölvukerfi sem hét tekjubókhald ríkisins og var fyrst og fremst innheimtubókhald. Það var online-kerfi og fyrstu skjáirnir voru settir upp 1983 hjá Ríkisskattstjóra og svo fór þetta um landið. Ég man að á Skúlagötu var bara ein vél sem menn höfðu aðgang að og var fyrst og fremst notuð til að fletta upp í henni hvernig innheimta söluskattsins var og svo framvegis. Þarna voru einnig önnur kerfi, bifreiðaskrá, fasteignaskrá og eitthvað fleira, og þetta hélst í hendur: annars vegar að koma verkfærum út á skattstofurnar og síðan að taka upplýsingarnar úr framtölunum og fá lista inn til baka.[48]

Seint á árinu 1986 var síðan unnt að skoða framtölin á skjá og starfsfólk skattsins þurfti ekki lengur að hafa pappírsútgáfu fyrir framan sig. Þetta var í upphafi frumstætt að því leyti að hefðu verið gerðar breytingar á framtalinu sáust þær ekki á skjánum, aðeins frumskjalið. En úr því var bætt fljótlega. Með sívaxandi gagnamagni kom í ljós að nafnnúmerakerfið var sprungið. Þess vegna þurfti að byrja að endurnýta nafnnúmer látins fólks, sem gat komið sér afar illa. Því var ákveðið árið 1987 að taka upp nýtt kerfi, sem gert var úr fæðingarnúmeri hvers einstaklings, að viðbættum fjórum tölum, sem fundnar voru eftir ákveðnu kerfi, og var þetta nefnt kennitala. Með beinlínuvinnslu hjá SKÝRR hófst á þessu ári enn einn þáttur í tæknivæðingunni: hægt var að fletta upp hverjum og einum einstaklingi eftir kennitölu og skoða á tölvuskjá allar skráðar upplýsingar.

Ýmsar stofnanir og fyrirtæki þurftu að gera breytingar hjá sér til að taka upp nýju kennitölurnar og tengja þær við gömlu nafnnúmerin. Arnheiður Guðmundsdóttir, sem vann hjá Ríkisspítölunum, greinir frá því hvernig farið var að því að flytja síðasta kerfi spítalans, bólusetningarkerfi fyrir rauða hunda, milli tölva spítalans:

Ástæðan fyrir því að þetta kerfi var enn á PDP-vélinni var sú að það átti eftir að finna kennitölur allra sem voru með gögn í kerfinu en byrja átti að nota kennitölur þann 1. jan. 1987. Gömlu gögnin voru geymd niður á nafnnúmer einstaklings en þar sem um langa sögu af gögnum var að ræða var búið að endurnýta nafnnúmer margra þar sem það var alltaf gert þegar einhver lést að nafnnúmerið hans var nýtt aftur. Nafnnúmerum, sem var átta stafa númer, var úthlutað í stafrófsröð og var númerakerfið löngu sprungið. Því var til í dæminu að eitt nafnnúmer í gamla tölvukerfinu tilheyrði jafnvel þremur einstaklingum og þurfti að leggjast í heilmikla vinnu við að finna út hvaða gögn tilheyrðu hvaða einstaklingi þegar gögnin voru tengd við kennitölur, sem var nýtt tíu stafa kerfi[49]

Kennitölurnar byggðust á fæðingardegi viðkomandi, ásamt tveimur raðtölum og einni vartölu og síðan auðkenndi síðasti stafurinn á hvaða öld viðkomandi var fæddur.

Á seinni hluta níunda áratugarins kynntust Íslendingar nýju greiðslufyrirkomulagi á ferðum sínum erlendis: greiðslukortum. Þau voru ekki gjaldgeng á Íslandi, en snemma á árinu 1980 var farið að aflétta gjaldeyrishömlum sem lengi höfðu gilt. Í framhaldi af því veitti Seðlabankinn heimild til þess að úthluta mönnum greiðslukortum, „sem sannanlega þurfa þeirra með“. Þetta voru fyrst og fremst embættismenn sem ferðuðust á vegum ríkisins, kaupsýslumenn og aðrir sem önnuðust erindisrekstur erlendis. Sigurður Jóhannsson hjá Seðlabankanum sagði við Morgunblaðið að þetta væri öryggisráðstöfun „því að víða erlendis, sérstaklega í Bandaríkjunum, gæti verið erfitt að komast inn á hótel án slíkra greiðslukorta.“[50]

Ekki var því verið að innleiða almenn greiðslukort á Íslandi heldur voru þau bundin við kort útgefin af íslenska Seðlabankanum og háð allmiklum takmörkunum. En innan skamms tryggði framtakssamur Íslendingur að næsta skref yrði stigið.

Haraldur Haraldsson athafnamaður var á ferð vestur í Bandaríkjunum 1979 og lenti í ýmsum óþægindum sakir þess að hann var ekki með greiðslukort eins og orðið var alsiða vestanhafs. Því ákvað hann að taka höndum saman við Gunnar Bæringsson, Gunnar Þór Ólafsson og fleiri um að stofna greiðslukortafyrirtæki, sem fékk nafnið Kreditkort. Það var stofnað 13. janúar 1980 og hóf starfsemi hér á landi 10. júlí með því að gefa út bankakort í samstarfi við fyrirtækið Eurocard. Á blaðamannafundi skýrðu þeir frá því að á annað hundrað verslana og þjónustufyrirtækja hefðu þegar ákveðið að taka upp þessa þjónustu. Eitthvað var um að stór fyrirtæki neituðu að taka við þessum kortum, þar á meðal voru Flugleiðir, Hótel Saga, Hótel Borg og Rammagerðin.[51] Á kynningarfundinum kom fram að allir gætu sótt um að fá kreditkort en ekki væri þó unnt að verða við öllum umsóknum, aðeins þeir sem „kunnir væru af skilvísi gætu fengið kortin, og þau yrðu ekki endurnýjuð nema korthafar sýndu skilvísi og áreiðanleik“.[52] Önnur takmörkun á notkun greiðslukorta í byrjun var sú að enn mátti ekki nota þau erlendis, vegna strangra gjaldeyrisreglna. Þó hafði Seðlabankinn losað lítillega um höftin þannig að Íslendingar gátu notað kreditkort erlendis með vissum skilyrðum og rætt var um að reglurnar yrðu rýmkaðar enn þannig að Kreditkort gætu gefið út alþjóðlegt Eurocard.[53]

Tæpum tveimur árum síðar hóf Landsbankinn útgáfu Visa-korts en merkilegt er að það virðist litla sem enga athygli hafa vakið í fjölmiðlum. Vorið 1983 stofnuðu fimm bankar og þrettán sparisjóðir með sér nýtt kortafyrirtæki, Visa-Ísland (nú Valitor), sem gaf út Visa-kort til notkunar erlendis samkvæmt gildandi reglum gjaldeyrisyfirvalda og stefnt var á að gefa út slík kort til notkunar innanlands.[54]

Ekki leist öllum vel á þennan nýja greiðslumáta, ýmsir spáðu að hann yrði til mikillar bölvunar. Haraldur rifjaði þetta upp í samtali við Morgunblaðið þegar þrjátíu ár voru liðin frá stofnun Kreditkorta hf., og sagði þá meðal annars: „Kreditkort mættu óskaplegum mótbyr í fyrstu. Kortin áttu að auka verðbólgu, þrengja að kaupmönnum og koma neytendum í skuldafen enda hækkuðu þau vöruverð. Einn þingmaður líkti kortum við eiturlyf þegar málið kom til umræðu á Alþingi og fjölmiðlar fóru hamförum.“^[55] Þetta var nú fullmikið sagt því sé litið yfir fjölmiðlaumfjöllunina reynist hún hafa verið nokkuð yfirveguð, þótt hörð gagnrýni sæist líka.

Þegar hér er komið sögu höfðu um nokkurt árabil verið í notkun erlendis vélar sem nefndar voru ATM (automated teller machine). Ekki bólaði þó á slíkum vélum hérlendis og áfram voru skrifaðar pappírsávísanir, en innistæðulausar ávísanir voru ekki mikið vandamál lengur. Það var ekki fyrr en einn bankanna tók sig til og setti upp sína eigin kassa að hreyfing komst á málið. Aftur var það Iðnaðarbankinn sem reið á vaðið.

Iðnaðarbankamenn settu upp fyrsta sjálfvirka peningakassann á Íslandi í anddyri aðalbankans við Lækjargötu haustið 1984 og nefndu fyrirbærið „tölvubanka“. Þar áttu viðskiptavinir bankans að geta tekið út peninga af ávísanareikningi eða sparisjóðsreikningi sínum hvenær sólarhrings sem var, með sérstöku lykilkorti sem bankinn útvegaði og veitti þeim aðgang að anddyri bankans og þessu peningatæki sjálfu, sem tengt var inn í bankann með símalínu. Morgunblaðið hafði eftir Ragnari Önundarsyni bankastjóra í viðtali að skoðanakönnun hefði sýnt að viðskiptavinir ættu þá ósk helsta að afgreiðslutími bankans yrði lengdur, og þetta væri svar við því.[56]

Tölvubanki Iðnaðarbankans, 1984. Nú er þessi þjónusta þekktari sem hraðbanki.
NT, 20. nóvember 1984.

Uppsetning „tölvubankanna“ hafði verið undirbúin með mikilli leynd veturinn 1983 til 1984 og þetta átti að koma keppinautunum á óvart, líkt og gjaldkerakerfið tölvuvædda áður. „Iðnaðarbankinn var alltaf að stríða hinum bönkunum,“ segir Þorsteinn Hallgrímsson, sem tók þátt í þessum undirbúningi á vegum IBM, ásamt öðrum starfsmanni IBM, Bergþóru K. Ketilsdóttur. Yfirleitt voru hraðbankarnir í stórtölvuumhverfinu en Iðnaðarbankinn var með IBM System/36[57] og það var óvenjulegt. En í Bandaríkjunum fannst kerfi sem leyfi fékkst fyrir og var það notað. Örtölvutækni smíðaði kortalesara fyrir Iðnaðarbankann, sem las öll kort og stýrði opnun inn að tölvubankanum.[58]

Þessum nútímalegu bönkum tölvualdar fjölgaði næstu mánuði, þeir voru orðnir fjórir í janúarlok 1985 og meðal annars var opnaður tölvubanki á Akureyri.[59] Í mars var svo opnaður fyrsti tölvubankinn utan banka, í Vörumarkaðnum á Eiðistorgi, raunar áður en formlegt leyfi hafði borist frá bankaeftirlitinu og viðskiptaráðuneytinu.[60] Leyfið barst eftir nokkurn drátt. Nýja tæknin olli mikilli breytingu á bankaviðskiptum. Matthías Á. Mathiesen, viðskipta- og bankamálaráðherra, komst að þeirri niðurstöðu að tölvubankarnir væru hvorki bankaútibú né umboðsskrifstofur „heldur miklu frekar eins konar sími eða frímerkjasjálfsali, langt frá póststöð“ og þar af leiðandi þyrfti ekki sérstakt leyfi til að setja upp „sjálfvirka afgreiðslukassa (tölvubanka)“.[61]

Að áliðnum apríl var orðið ljóst að viðskiptavinir höfðu tekið þessari nýjung fegins hendi því 65% afgreiðslu tölvubankans voru utan almenns afgreiðslutíma og í framhaldi af því buðu Iðnaðarbankamenn forráðamönnum annarra banka að nota tölvubankakerfi sitt.[62]

Ráðamenn Búnaðarbankans og Landsbankans sáu sitt óvænna og auglýstu þegar í apríllok að þeir hygðust standa að því sameiginlega að setja upp „kortavélar“ sem þeir nefndu hraðbanka og buðu fleiri bönkum með. Einhverjum fannst sem Iðnaðarbankamenn hefðu þjófstartað. En ráðamönnum Iðnaðarbankans var þó boðið að sitja fund um þennan fyrirhugaða, sameiginlega hraðbanka.[63]

Orðið „tölvubanki“ virðist hafa verið notað yfir hraðbanka til að byrja með og einnig „handraði“. En haustið 1985 birtist í blaði Sambands íslenskra bankamanna, Sambandstíðindum, þessi klausa: „Það er athyglivert, að nafnið „tölvubanki“ virðist ekki eiga uppá pallborðið hjá öllum bönkunum, því nafnið „hraðbanki“ heyrist æ oftar.“[64] Rafrænir gagnabankar voru einnig nefndir tölvubankar og því gat orðið ruglingur.

Iðnaðarbankamenn buðu 14–18 ára táningum aðgang að tölvubankaþjónustu síðsumars 1985, með svonefndu T-korti.[65] Um haustið gátu viðskiptavinir greitt reikninga sína í tölvubönkunum, allt að 99.999 krónum, og sagt var að bankinn væri sá fyrsti í Evrópu sem byði upp á slíka þjónustu.[66]

Þótt Iðnaðarbankamenn sætu einn undirbúningsfund um opnun hins almenna hraðbankakerfis voru þeir ekki með og svar við tölvubanka þeirra sá ekki dagsins ljós fyrr en 15. apríl ári síðar. Þá opnuðu viðskiptabankarnir, að Iðnaðarbankanum undanskildum, ásamt sparisjóðunum, loksins sína hraðbanka byggða á sameiginlegu kerfi, tíu talsins á höfuðborgarsvæðinu og Akureyri. Gefin voru út hundrað þúsund bankakort sem nota mátti í hraðbönkunum og sem ábyrgðarkort við tékkaviðskipti.[67]

Þegar hér er komið sögu hafði tölvutæknin breiðst út um allt þjóðfélagið, í fyrirtækjum og stofnunum, sem gerði að verkum að unnt var að skrá upplýsingar af meiri nákvæmni en áður. Þorsteinn Hallgrímsson bendir á að meginbreytingarnar séu í rauninni tvær:

Reiknistofan hafði gífurlegar breytingar í för með sér í íslensku fjármálalífi, vegna þess að þar sameinaðist allt undir einum hatti, þá var hægt að gera þetta allt á einum stað, sem lagði grunn að því sem síðar gerðist. Í framhaldi af því kom fjarvinnslan og beinlínuvæðingin, fyrst gegnum runuvinnslu. Diskettustöðvar voru út um allt land þar sem allar ávísanir voru skráðar og sendar inn til Reiknistofu á nóttunni þannig að ekki var lengur hægt að leggja tékka inn á einum stað, til að mynda á Raufarhöfn, sem síðan kom fram þremur eða fjórum dögum seinna.[68]

Verulegt líf var nú komið í umræður um tölvutæknina og hvernig mætti nýta hana, meðal annars í skólakerfinu. Í september 1982 var haldin í Reykjavík ráðstefna norrænu tölvusamtakanna (NDU = Nordisk databehandling union) sem 130 manns sóttu, svipaður fjöldi frá hverju Norðurlandanna. Þar var fjallað um tölvumál og menntun, með áherslu á almenna fræðslu um tölvutækni í skólum í tíu erindum. Á vegum menntamálaráðuneytisins voru starfshópar að fjalla um menntun kennara á grunn- og framhaldsskólastigi og tölvufræðslu í almennu námi og tækninámi. Þá var verið að undirbúa kaup á tölvubúnaði fyrir framhaldsskólana.[69]

Á útmánuðum 1983 rann upp tími tölvusýninga á Íslandi. Í mars stóð Félag tölvunarfræðinema í Háskóla Íslands fyrir Tölvusýningu í Tónabæ þar sem öll helstu tölvufyrirtæki landsins voru með sýningarbása og tölvunarfræðinemar kynntu námið, en það stunduðu þá áttatíu manns, og ríflega þrjú þúsund manns sóttu sýninguna.[70] Tölvunarfræðinemar auglýstu sýninguna í sjónvarpi en gátu ekki nýtt sér kosti tölvutækninnar við auglýsingagerðina, frekar en aðrir á þeim tíma, heldur skröpuðu stafi á spjald að þeirra tíma hætti.[71] Um haustið efndu Skýrslutæknifélag Íslands og Stjórnunarfélagið til sýningar sem nefndist „Skrifstofa framtíðarinnar“, sem var stærsta tölvusýning á Íslandi fram að því. Jafnframt var haldin á opnunardaginn málstefna undir sömu yfirskrift. Sýningin fór fram í Húsgagnahöllinni á Bíldshöfða og sýnendur voru tuttugu á 700 fermetra sýningarsvæði. Þar voru sýndar allar helstu nýjungar í tölvutækni, frá smátölvum til stærri véla og áhersla lögð á að sýna hvernig skrifstofusjálfvirkni gekk fyrir sig, með samtengingu ólíkra kerfa og verkþátta. Um 5000 manns sóttu sýninguna.[72] Á þessari sýningu var forveri Macintosh-tölvanna frá Apple sýndur, LISA, en það var fyrsta tölvan sem stýrt var með „mús“. Fleiri fylgdu í kjölfarið, Rainbow-tölvurnar frá Digital voru til dæmis með mús og þótti það mikið skref í framfaraátt.

Í janúarlok 1984 stóð Kennaraháskóli Íslands fyrir tölvusýningu með þátttöku fjölda fyrirtækja sem versluðu með tölvur og/eða tölvutengdar vörur og hugbúnað. Í tengslum við hana fjölluðu Jón Torfi Jónasson lektor, Karl Jeppesen deildarstjóri og Sævar Hilbertsson yfirkennari um tölvur og skólastarf.[73] Enn var opnuð mikil tölvusýning í marslok, aftur í Tónabæ, sem IBM á Íslandi stóð fyrir í samvinnu við aðra sem seldu IBM-einkatölvuna, Gísla J. Johnsen hf., Skrifstofuvélar hf. og Örtölvutækni sf. annars vegar en hins vegar ýmsa framleiðendur og þjónustufyrirtæki fyrir tölvur, Kerfi hf., Frum hf. og Tölvubankann. Áhersla var lögð á að sýningin væri aðgengileg jafnt fyrir lærða sem leika enda var aðsóknin góð, raunar hin mesta að slíkri sýningu til þessa en um 9000 manns litu inn þá daga sem hún stóð, frá miðvikudegi og út helgina.[74]

Það var einmitt á slíkri sýningu í mars 1984 í Tónabæ sem Örtölvutækni sýndi nettengingu, þar sem tengdar voru saman PC-tölvur í net. Árið 1983 hafði Novell komið með slíka lausn fram á sjónarsviðið, NetWare, en Örtölvutækni var með aðrar tengingar og búnað, Kovac og Arcnet. „Jú, jú, þetta virkaði, en það var ekkert auðvelt að halda utan um þetta og stækka,“ sagði Arnlaugur Guðmundsson.[75]

Óhætt er að segja að hugbúnaðargerð á Íslandi hafi blómstrað fram eftir níunda áratugnum. Morgunblaðið gerði úttekt á þessari nýju grein árið 1985 og komst að þeirri niðurstöðu að gerð forrita og hönnun tölvugerða væri orðinn „vænlegur og hraðvaxandi atvinnuvegur á Íslandi“ og gera mætti ráð fyrir því að í þeirri grein væru á milli þrjátíu og fjörutíu fyrirtæki, og þar störfuðu 300–400 manns.

Af þessum blómlegu hugbúnaðarfyrirtækjum nefnir blaðið Frum hf., Íslenska forritaþróun, Proco, Rekstrartækni, verkfræðistofuna Streng, Tölvuvinnslu og kerfishönnun (TOK), Tölvubankann, Tölvuþekkingu, Vistfang og Þróun. Allt voru þetta lítil fyrirtæki með örfáa starfsmenn, einstaka þó allt upp í 15–20, meðal þeirra verkfræðistofur sem höfðu starfað um nokkurt árabil en bætt hinni nýju tækni við starfsemi sína. Flest fengust þau á einn eða annan hátt við verkefni á sviði viðskipta og tækni fyrir fyrirtæki og stofnanir, önnur einbeittu sér aðallega að þróun sérhæfðs hugbúnaðar sem tengdist ákveðnum verkefnum innan fyrirtækja, eða þróuðu staðlaða forritapakka sem boðnir voru á almennum markaði. Sum þessara fyrirtækja voru jafnvel farin að flytja út hugbúnað og bjóða stöðluð forrit til sölu erlendis. Þar fyrir utan voru fyrirtæki sem seldu vélbúnað, svo sem IBM á Íslandi, Gísli J. Johnsen, Atlantis, Microtölvan, Kristján Ó. Skagfjörð og Radíóbúðin, en stunduðu öll einhverja forritaþróun að auki, ekki síst IBM. Á þessum tíma voru einnig tekin til starfa íslensku rafeindafyrirtækin Póllinn á Ísafirði og Óðinn í Vestmannaeyjum.[76]

Nú var hugbúnaðarfólk farið að sérhæfa sig meira en áður hafði verið. Gunnar Ingimundarson, einn stofnanda Hugar hf., hafði starfað áður hjá Félagi íslenskra iðnrekenda, sem var forveri Samtaka iðnaðarins. Hann þekkti vel þarfir iðnaðarins og vildi gjarnan sérhæfa sig á því sviði.

Hugur hf. var fyrirtæki sem ætlaði að sérhæfa sig í hugbúnaði fyrir íslensk fyrirtæki, framleiðslufyrirtæki og slíkt, sem voru með eigin hugbúnað eða annan hugbúnað sem við ætluðum að staðfæra og laga að þörfum fyrirtækjanna. [77]

Auk þess að vinna að þessu setta marki átti Hugur hf. eftir að blanda sér í ýmsa aðra þróun á íslensku hugbúnaðarsviði, meðal annars með aðkomu að útbreiddum viðskiptalausnum.

Fjölmiðlaumfjöllun um þá sem athygli vöktu í upplýsingatækniheiminum fór vaxandi. Oft voru það ungir menn, sumir með tölvunarfræðinám frá Háskólanum að baki, en alls ekki allir. Þeir áttu það flestir sammerkt að hafa kynnst tölvuheiminum, „ánetjast“ honum og sumir stofnað fyrirtæki í forritaþróun. Margir urðu gerendur í heimi tölva og hugbúnaðar um langt skeið. Friðrik Sigurðsson, Frosti Bergsson og Bjarni Júlíusson voru þeirra á meðal en hér verður sagt frá þeim frumkvöðli sem kom hvað yngstur fram á sjónarsviðið, Vilhjálmi Þorsteinssyni. 

„Undrastrákurinn“

Vilhjálmur Þorsteinsson var aðeins nítján ára að aldri þegar hann fór að gera sig gildandi í forritaþróun. Hann varð stúdent frá Menntaskólanum við Hamrahlíð um áramótin 1984–1985, en rak þá í félagi við Örn Karlsson hugbúnaðarfyrirtækið Íslenska forritaþróun sf. Þeir höfðu fimm manns í vinnu og fyrirtækið hafði fyrir áramótin selt bókhaldsforrit fyrir örtölvur til yfir hundrað fyrirtækja hér á landi og flutt út „hugbúnað til allra heimsálfa nema Suðurskautslandsins“ eins og hann orðaði það sjálfur í samtali við Morgunblaðið.[78] Það er því ekki að undra þótt þeir hjá hinum hugbúnaðarfyrirtækjunum hafi kallað hann „undrastrákinn“.

Febrúar 1984, Lagningardagar í MH. Nemendur í Hamrahlíðarskóla að vinna sem hjónabandsmiðlarar, nota tölvu til þess og mata hana á upplýsingum. Vilhjálmur, Jón og Ágúst sáu um miðlunina. Standandi þriðji frá vinstri er Vilhjálmur Þorsteinsson, sem þá var menntaskólanemi. Ljósmyndari: Jim Smart. Ljósmyndasafn Reykjavíkur.

Vilhjálmur var ekki nema þrettán eða fjórtán ára þegar hann fékk áhuga á tölvum og elektróník og þreifaði sig áfram við að setja saman lítil rafeindaspjöld. Þetta var á árunum 1978 og 1979, þegar fyrstu einmenningstölvurnar voru að koma fram, fyrst í Bandaríkjunum og síðan í Evrópu: Apple 2, Commodore PET (kom fram 1977), TRS 80 og nokkur önnur merki. Hér fóru nokkrir frumkvöðlar að flytja inn einkatölvur: Radíóbúðin tryggði sér mjög snemma umboð fyrir Apple, og Þór í Ármúlanum, sem seldi annars dráttarvélar, tryggði sér umboð fyrir Commodore-tölvur. Síðar komu Sinclair og Spectrum frá Bretlandi, 1981 eða 1982, og voru seldar í póstverslun á mjög lágu verði, kostuðu 70–80 sterlingspund. Commodore sló í gegn, seldist í hundruðum þúsunda eintaka og var fyrsta teikn um komandi einmenningstölvubyltingu. Vilhjálmur Þorsteinsson rifjar upp þessa tíma:

Því spáð að það ætti eftir að verða mikil bylting þegar tölvurnar yrðu orðnar svo litlar og aðgengilegar að þær yrðu á hvers manns borði, á skrifstofum og víðar. Hjá BBC voru gerðir sjónvarpsþættir sem hétu „The Mighty Micro“, „Hin máttuga örtölva“, sem voru sýndir hér á landi. Þar flutti maður sem hét Christopher Evalds pælingar sínar um þessa tölvubyltingu, sem væri að fara að skella á, og hvaða breytingar það myndi hafa í för með sér. Andrúmsloftið var þannig að menn þurftu að kynna sér þetta og vera með, annars gætu þeir misst af einhverri lest og það lá einhver spenningur í andrúmsloftinu.

Ein af leiðunum til að fylgjast með var að lesa tölvutímarit, sem þeir hjá Bókabúð Braga á Hlemmi voru duglegir við að flytja inn. Menn skráðu sig í áskrift og þeir tóku frá blöð handa manni, til dæmis Personal Computer World, sem var helsta breska blaðið og mikið keypt hér. Þetta las maður algjörlega upp til agna til að fylgjast með. Þar las ég um Apple-tölvuna og um gervigreind. Það var mikil gróska og mörg ný merki komu fram, til að mynda Commodore PET, og það er athyglisvert að lesa í þessum blöðum nú, sjá svona eftirá hvað var að fæðast á þessum tíma.[79]

Vilhjálmur var einn þeirra sem ráku augun í auglýsingar Tölvuskólans haustið 1979 og segir 35 árum síðar að sér hafi sýnst þetta vera kjörið tækifæri fyrir sig. Hann hafi aldrei séð tæki sem þessar Commodore-tölvur nema í blöðum og mætti á fyrstu kynningu hjá Reyni Hugasyni, settist við eina tölvuna og hafði meðferðis forrit sem hann hafði skrifað í forritunarmálinu BASIC og ætlaði að hamra það inn á tölvuna.

Það gekk og karlinn tók eftir mér, hann hefur séð eitthvað í mér því hann bauð mér vinnu við að þýða forrit úr ensku á íslensku fyrir þessa tölvu. Hann hafði keypt safn af forritum á kassettum frá útlöndum og ætlaði að þýða sum þeirra á íslensku og selja hér – ætlaði ekki að borga höfundarrétt eða neitt! Ég var ráðinn í þessa sumarvinnu, að þýða textann með þessum forritum á íslensku og þannig hófst minn ferill í upplýsingatækni. Fyrir mig var þetta algjört himnaríki því hinn kosturinn á sumarvinnu hefði verið að vinna í pulsuvagni. Ég er feginn því alla tíð síðan að hafa fengið þetta tækifæri.[80]

Svo fór að Vilhjálmur hóf samstarf við Reyni um rekstur Tölvubúðarinnar árið 1981, en sú búð var ótrúlega snemma á ferðinni, margar fylgdu svo í kjölfarið. Þar var talsvert úrval af míkrótölvum og boðið var upp á íslenska stafi bæði á tölvunum og prenturunum. Það kom í hlut Vilhjálms að setja inn ýmsar breytingar á stýrikerfum tölvanna til að geta unnið með, prentað og birt íslensku stafina á skjá. Í framhaldi af því tók hann að sér að þýða bandarískt viðskiptaforrit og laga að íslenskum aðstæðum.

Þannig byrjaði ég í viðskiptahugbúnaðarbransanum. Á árunum 1981 og 1982 var selt töluvert af þessum tölvum inn í fyrirtæki, sem keyptu þær fyrir bókhald, viðskiptamannakerfi og birgðabókhald. Tollskýrslugerð var mjög vinsælt viðfangsefni og Ísland áttunda og níunda áratugarins var gósenland heildsala. Ég veit ekki hvað voru margar heildsölur í Reykjavík, þær voru áreiðanlega á annað hundrað; menn fengu sér umboð og gátu rekið heildsölu með tveim, þrem, fjórum starfsmönnum og stórar verslanir þurftu að skipta við kannski 15–20 heildsala og voru sífellt að fást við tollskýrslur og útreikninga og halda utan um viðskiptamenn og lagera. Menn þurftu að fá sér tölvu til að halda utan um þetta, svo að það varð strax töluverður bissness. Ég held að þessi viðskiptakerfi frá Tölvubúðinni hafi verið komin í 60–80 fyrirtæki þegar mest var.[81]

Reynir fjölgaði mjög starfsfólki og flutti ári síðar alla starfsemina, Tölvubúðina og Tölvuskólann, undir sama þak, í Skipholti 1. Einhverju sinni átti hann von á manni í atvinnuviðtal en var upptekinn og bað Vilhjálm að taka viðtalið að sér. Umsækjandinn hét Örn Karlsson og var að koma úr námi í tölvunarfræði í Svíþjóð. Þegar hann kom í starfsviðstalið bjóst hann við að á móti honum tæki verkfræðingur og eigandi Tölvuskólans en þess í stað sat hann frammi fyrir fimmtán ára gömlum pilti. Þegar Vilhjálmur rifjar þetta upp segir hann Erni til hróss að hann hafi ekkert látið það á sig fá – og hann fékk starfið. Þeir tveir áttu síðan eftir að starfa lengi saman.

Örn skrifaði forritið Ritþór, sem ég held að sé örugglega fyrsta íslenska ritvinnsluforritið fyrir einmenningstölvur. Það var skrifað á vélamáli fyrir Commodore og hefur örugglega farið í 30–40 eintökum. Ritþór studdi íslenskuna alveg og var eiginlega forritunarafrek; það var bara 32 kílóbæta minni í þessum tölvum og það þurfti að rúma bæði forritið sjálft og textann, sem var skrifaður þannig að það þurfti að skrifa forritið í sem allra þéttustum vélamálskóða til að það væri eitthvert pláss fyrir textann.[82]

Árið 1983 slitnaði upp úr samstarfinu milli Tölvuskólans og Tölvubúðarinnar og búðin var seld. Þeir félagar Vilhjálmur og Örn stofnuðu eftir þetta félag sem þeir nefndu Íslenska forritaþróun, til þess að taka á móti þeirri PC-byltingu sem var að skella á, búa til viðskiptahugbúnað og fyrirtækjahugbúnað á PC-tölvur. Fyrstu tölvurnar sem þeir fengu voru þó ekki PC-tölvur heldur Rainbow-tölvur frá Kristjáni Ó. Skagfjörð, sem fyrirtækið lagði þeim til.

Íslenska upplýsingabyltingin varð ekki á skömmum tíma heldur tók mörg ár. Íslendingar létu sér ekki nægja að setja saman hugbúnað og hagnýta sér vélbúnað, heldur kom að þeim tímapunkti að ungir íslenskir tölvarar blönduðu sér í sjálfa tölvuframleiðsluna. Haustið 1983 kynnti fyrirtækið Atlantis hf. tölvu með sama nafni, fyrstu tölvuna sem sett var saman að öllu leyti hér á landi og miðuð við íslenskar þarfir. Viðskipta- og iðnaðartölvunni Atlantis var sérstaklega ætlað að „þjóna verkefnum á sviði bókhalds, ritvinnslu og framleiðslustýringar,“ eins og höfundarnir og tölvusmiðirnir, Ingólfur Arnarson og Páll Árnason, útskýrðu fyrir blaðamanni Þjóðviljans.

Atlantis, íslensk tölva, og Ingólfur Arnarsson framkvæmdastjóri Atlantis hf, DV 10.04 1984.

Atlantis-tölvan var með bandarískum örgjörva sem hét Intel 8088 en sett saman hér sem IBM-samhæfð tölva. Hún gat sinnt íslenskum þörfum og tekið við forritum á íslensku, var með íslensku lyklaborði, hafði tvö diskettudrif og minni sem rúmaði 128 þúsund stafi, jafngildi 128 kílóbæta, 0,128 megabæti. Ingólfur sagði blaðamanni að hann teldi þetta vera stóran áfanga í íslenskum rafeindaiðnaði þar sem verið væri að flytja nýja þekkingu inn í landið. Stofnendur Atlantis höfðu lagt tvær milljónir króna í þessa framleiðslu og Ingólfur fullyrti að markaður fyrir tölvurnar virtist jafnvel meiri en talið var í fyrstu þar eð tölvan gæti sinnt þörfum margra smærri fyrirtækja, sem hefðu ekki efni á stærri tölvum. Fyrsti kaupandinn að Atlantis-tölvunni var Iðntæknistofnun Íslands.[83]

Það virðist svona eftir á að hyggja hafa verið dálítil fífldirfska að leggja út í tölvuframleiðslu á Íslandi, fyrir þennan örmarkað. En um hríð virtist þetta ætla að ganga, töluvert seldist til opinberra aðila, fyrirtækja og einstaklinga. Það gekk þó ekki upp, fyrirtækið fór í þrot og var tekið til gjaldþrotaskipta sumarið 1988.[84]

Fleiri fyrirtæki, til dæmis Örtölvutækni sf., settu saman PC-samhæfðar IBM-tölvur og seldu undir eigin vörumerki.

Gunnar Karl Guðjónsson vinnur við íslenska Atlantis-tölvu 1986. Ljósmyndari: Guðjón Róbert Ágústsson. Ljósmyndasafn Íslands.

Það er forvitnilegt að rifja upp hvað menn hugsuðu um framtíðina í þessum efnum haustið 1983. Guðmundur Hannesson, deildarstjóri söludeildar IBM, sagði í blaðaviðtali í október það ár: „Mörgum finnst eflaust nóg um þær breytingar sem tölvutæknin hefur orsakað í þjóðfélaginu nú þegar en ég hygg að þær eigi þó eftir að verða stórkostlegri á næstu árum en margan grunar í dag.“ Hann útskýrði að til væru upplýsingabankar víða úti í hinum stóra heimi, tölvubankar tengdir saman með símalínum, sem unnt væri að fá aðgang að og panta upplýsingar um hvaðeina. Með því að þrýsta á einn takka væri til að mynda unnt að fá yfirlit frá tölvubanka í Róm, London eða hvaða borg sem er, yfir allt sem skrifað hefði verið um ákveðin tæknisvið, biðja um útskrift af því sem óskað væri eftir að skoða nánar og prenta hana út, og allt þetta tæki ekki nema 5–10 mínútur. „Framfarirnar eru meiri en auga á festir, sagði Guðmundur. Næstu sjö árin á undan hafði stöfum sem rúmuðust á hverjum seguldiski í stórri tölvu fjölgað úr fimm milljónum í 570 milljónir, þannig að ekki færi ýkja mikið fyrir til að mynda einum árgangi af dagblaði, upplýsti hann, og ekki tæki nema örfáar sekúndur að kalla fram upplýsingar sem á þyrfti að halda hverju sinni.[85]

Framleiðni og Marel – rafeindavogir sítengdar við tölvur

Rafeindatækni tók hraðstígum framförum með tilkomu örtölvutækninnar snemma á níunda áratugnum. Raunvísindastofnun Háskóla Íslands ýtti undir tækniþróun og tók meðal annars höndum saman við nýstofnað fyrirtæki sem nefndist Framleiðni hf., ásamt Sjávarafurðadeild Sambandsins og nokkrum frystihúsum, um að þróa nýja gerð rafeindavoga, sem voru settar saman hjá rafeindavinnustofu Öryrkjabandalags Íslands. Þær voru tæknilega fullkomnari en þekkst hafði áður og markaðssettar undir vörumerkinu Marel. Talið var að með þessum vogum mætti auka hagkvæmni í rekstri frystihúsa allverulega og spara milljónatugi.[86] Þær voru margfalt nákvæmari en eldri vogir og sítengdar við tölvur. Það skapaði mikla möguleika á gagnavinnslu og skráningu, sem hafði mikla þýðingu við rekstur bæði fiskvinnsluhúsa og sláturhúsa, jók verulega nýtingu afurðanna og gaf gott yfirlit yfir samhengið í rekstrinum, með umfangsmikilli tölvuskráningu.[87]

Þróunin var hröð. Fjölbreytnin jókst í framleiðslu Framleiðni hf. og náði til hvers konar tölvubúnaðar til nota í fiskvinnsluhúsum. Óskir tóku að berast frá fyrirtækjum utan fiskvinnslunnar um tæki og þjónustu, þar á meðal frá sláturhúsum og iðnaðarfyrirtækjum. Svo fór að starfsemin rúmaðist ekki öll innan ramma Framleiðni hf. og því var fyrirtækið Marel hf. stofnað um starfsemina 17. mars 1983. Að því stóðu Samband íslenskra samvinnufélaga, nýstofnaður Samvinnusjóður Íslands og flestöll frystihúsin sem seldu framleiðslu sína á vegum Sjávarafurðadeildar Sambandsins.[88]

Undir lok ársins 1983 voru gagnaskráningartæki fyrirtækisins í notkun í þrjátíu fyrirtækjum og útflutningur á rafeindavogunum frá Marel þá þegar hafinn.[89] Gerður hafði verið samningur við norska fyrirtækið Scanvest-Ring A/S um sölu og dreifingu á rafeindavogum og tölvubúnaði fyrir fiskiðnað í Noregi, Danmörku og Svíþjóð, og um samvinnu á sviði þróunar, aðlögun tækjanna að norskum aðstæðum, auk þess sem stefnan var tekin á ný svið fiskiðnaðar, svo sem skelfiskvinnslu og fiskeldi. Stefnt var að því að samræma rafeinda- og tölvubúnað Marels hf. við skýrsluvinnslutölvu, meðal annars vegna launa- og bónusútreikna, aflabókhalds, áætlanagerðar og fleira þannig að unnt yrði að bjóða frystihúsunum heildarkerfi til skráningar og gagnavinnslu. Ætlunin var að íslenskum fiskiðnaði yrði boðið upp á svipað kerfi, en það varð undirstaða bónuskerfis þess sem tekið var upp í íslenskum frystihúsum á áttunda áratugnum.[90]

Póllinn – varað við leka og hráefni nýtt

Árið 1966 stofnuðu fimm menn á Ísafirði, bræðurnir Óskar, Haukur og Ingólfur Eggertssynir, ásamt Gunnari Steinþórssyni og Hans W. Haraldssyni, rafverktakafyrirtækið Pólinn hf. Þar var rekið fullkomið rafmagnsverkstæði, útvarps- og sjónvarpstækjaverkstæði og verslað með rafmagnsvörur og heimilistæki. Póllinn annaðist einnig viðgerðir á öllum almennum heimilistækjum, kælitækjum fyrir frystihús og skip auk þess sem fyrirtækið var með verulega verktakastarfsemi. Pólsmenn hönnuðu, framleiddu og gerðu tilraunir með ýmiss konar rafeindatæki: spennustilla fyrir báta og frystihús, hleðslutæki fyrir skip og báta, og straumlokur. Eitt af því sem þeir fundu upp og framleiddu var nýtt tæki sem var ætlað að vara við leka um borð í skipum. Því var komið fyrir á botni skipa og setti sjálfvirkt í gang viðvörunarflautur ef vatn tók að hækka í botni skipsins. Tækið hafði þegar sannað gildi sitt, varaði fólk við í tíma þegar bátur var við það að sökkva í höfninni í Bolungarvík. Þá hannaði Póllinn og smíðaði rafeindastýrð brunaviðvörunartæki og búnað sem sá til þess að ýmis tæki sem við hann voru tengd slægju út við ákveðna hámarksraforkunotkun, til að spara orku. Loks má nefna rafeindatæki sem átti eftir að sanna gildi sitt: rafeindavog til nota í vinnslurásum frysti- og fiskvinnsluhúsa. Á henni var vigtaður allur sá fiskur sem fór frá fiskmóttöku að vinnsluvélum og síðan það sem fór frá vélunum. Þannig mátti fylgjast náið með nýtingu hráefnisins á algjörlega sjálfvirkan hátt, skrá það og reikna nýtingarhlutfallið.[91]

Hvor tveggja vigtarkerfin, frá Pólnum og Marel, juku mjög nýtingu og hagkvæmni í fiskiðnaði og athuganir sýndu að hvert prósent sem nýtingin ykist myndi þýða þrettán milljónir króna í auknar tekjur. Samkvæmt athugunum sem gerðar voru um 1980 gat þessi tækni aukið nýtingu í flökunarvélum um eitt til þrjú prósent, jafnvel allt upp í sex prósent.[92]

Örtölvutækni – frá heyhitamæli til hitaveitukerfa

Arnlaugur og Björgvin Guðmundssynir unnu hjá Orkustofnun fram eftir áttunda áratugnum við þróun örtölvutækni og rafeindabúnaðar til að mæla hita og dýpt í borholum. Arnlaugur pantaði eina fyrstu einmenningstölvuna, Commodore PET, að utan árið 1977, en pöntunin fékk ekki brautargengi. Árið eftir flutti Þór hf. eina slíka tölvu inn og eftir að hafa kynnt hana í mánuð fékk Arnlaugur að kaupa hana fyrir Orkustofnun. Tölvan var einkum notuð til útreikninga á fjórðu, fimmtu og sjöttu gráðu filterum sem notaðir voru í mælitækjum sem smíðaðir voru fyrir jarðhitadeild OR.

Það var svo árið 1978 sem þeir Arnlaugur og Björgvin, ásamt Heimi Sigurðssyni, stofnuðu lítið fyrirtæki, Örtölvutækni, til þess að þróa áfram örtölvutækni- og rafeindabúnaðinn sem þeir höfðu þróað hjá Orkustofnun og framleiða tæki byggð á honum. Framkvæmdastjóri var Heimir Sigurðsson. Strax árið eftir kynntu þeir félagar lítið tæki sem hentaði bændum afar vel: heyhitamæli til að fylgjast með hitamyndun í hlöðum. Hægt var að setja hitaskynjara á víð og dreif um heyið og tækið sjálft skipti á milli þeirra og varaði við ef hitinn fór upp fyrir ákveðið hitastig. Áður hafði fyrirtækið kynnt sjóhitamæla, sem komnir voru um borð í allmörg fiskiskip og fjögur varðskipanna, og mátti nota þessa mæla til að fylgjast með hitastigi í afgasi og í lofti.[93] Einnig smíðuðu þeir olíunotkunarmæla fyrir fiskiskip, til að auka hagkvæmni í olíunotkun, enda voru þessir mælar settir í 70–75% fiskiskipaflotans. Lítið örtölvubretti, sem var hjartað í þessu tæki, var síðan nýtt í flugstjórnartæki sem þeir smíðuðu fyrir Flugmálastjórn, aðeins forritið var frábrugðið.

Þegar farið var að nota örtölvutæknina til að mæla og skrá niðurstöður var nauðsynlegt að hafa tölvuskjá en slík tól voru ekki á hverju strái á Íslandi. Örtölvutækni fór því að flytja inn skjái frá framleiðanda í Bandaríkjunum. Þeir voru ekki búnir séríslenskum stöfum en fyrirtækið sá um að aðlaga þá.[94]

Næsta skref var að Örtölvutækni fór að bjóða upp á sérsmíðaðar tölvur til að leysa ákveðin verkefni, hanna móðurborð með minni og inn- og útrásum, skrifa sérstakt tungumál og forrita frá grunni. Ein af þeim tölvum sem þeir smíðuðu var gerð til þess að annast þýðingar milli tækja í rauntíma, til dæmis milli tölvu og prentara, svo sem Norsk Data eða IBM og HP-laserprentara. Fékk hún nafnið Baldur og seldist í tugum eintaka, meðal annars til fjarskiptastöðvarinnar í Gufunesi. Þá settu þeir saman tölvuna Loka úr kössum, móðurborðum og fleiru. BIOS-inn var endurskrifaður til þess að auka hraða vélanna í ræsingu og vinnslu.[95]

Síðar, eftir 1984, tók Örtölvutækni að sér að selja IBM PC-vélar, sem seldust vel um þær mundir, og var eina fyrirtækið fyrir utan Skrifstofuvélar og Gísla J. Johnsen sem það gerði.

Olíueyðslumælir frá Örtölvutækni. Þjóðviljinn 12. mars 1982.

Fyrirtækinu óx fiskur um hrygg og tók að sér að smíða rafeindastýrt kerfi fyrir Hitaveitu Suðurnesja í samstarfi við Verk- og kerfisfræðistofuna. Kerfið fylgdist með hita, rennsli og spennum og gerði meðal annars mögulegt að rekja í hvaða röð bilanirnar urðu, allt niður í hundraðasta hluta úr sekúndu. Í framhaldi smíðuðu þeir litlar mælitölvur, örtölvuútstöðvar sem notuðu 30 til 40 nema í hverri útstöð til að fylgjast með 1000–1200 mælipunktum, með nákvæmni upp á millisekúndur. Í Fréttabréfi KÓS segir nánar frá þessu verkefni:

Í kerfisráðnum eru tvær örtölvustöðvar sem Örtölvutækni hannaði, smíðaði og forritaði, og aðaltölva sem sér um almenna gagnavinnslu og samskipti við gæslumenn.

Kerfisráðurinn vaktar … mælistærðir svo sem gufuþrýsting á ýmsum stöðum, vatnsrennsli, ástand dæla o.fl. o.fl. Frá stjórnborði kerfisins er unnt að fjarstýra ýmsum rofum og reglum, ræsa og stöðva dælur o.s.frv. VKS hannaði og forritaði aðaltölvukerfið, en í því er notuð PDP-11/23 tölva Í kerfinu er einnig VTV30 stýrieining fyrir litskjá og BARCO litskjár í háum gæðaflokki.

Þessi tvö tölvukerfi eru bæði fyrstu kerfi sinnar tegundar sem búin eru til hér á landi, og má telja að hvort um sig hafi verið umfangsmesta tölvukerfið til tæknirekstrar sem gert hafði verið hér á landi á sínum tíma. [96]

Örtölvutækni var gert að hlutafélagi á seinni hluta níunda áratugarins og þeir Heimir, Arnlaugur og Björgvin, sem upphaflega höfðu mest verið í verkfræðivinnu og framleiðslu, voru komnir á kaf í viðskipti en hættir í framleiðslu. Þar kom að hallaði undan fæti og Örtölvutækni hf. fór í þrot. Jón Ólafsson hjá Skífunni keypti þrotabúið og tókst að rétta reksturinn við. 

Sjávarútvegurinn tölvuvæddur

Vorið 1978, þegar tölvuvæðing fiskvinnslunnar var að komast á fullan skrið, lauk ungur maður, Sigurður Bergsveinsson, þriggja missera námi í útgerðartækni við Tækniskólann. Hann hafði farið á sjóinn árið 1966 og aflað sér skipstjórnarréttinda en var kominn í land. Er hann lauk námi sá hann auglýst eftir starfsmanni hjá IBM og ákvað að sækja um þótt hann vissi ekkert um tölvur. Í ljós kom að verið var að leita að manni með þekkingu á sjávarútvegi – og hann var ráðinn.

Sigurður rifjar upp stöðuna þegar hann hóf afskipti af tölvuvæðingunni:

Þá hafði tölvuvæðing sjávarútvegsfyrirtækja hafist, ákveðnar tæknibreytingar, sem urðu þess valdandi að fyrirtækin sáu sér fært að kaupa eigin tölvur, voru að eiga sér stað. Þá jókst mjög vinnan í kringum þetta og segja má að við höfum tölvuvætt sjávarútveginn á nokkrum árum, nánast öll meiriháttar fyrirtæki. Ég starfaði sem forritari, kerfisfræðingur og yfirmaður í hugbúnaðardeild. Síðan fór ég í sölu, varð sölumaður, eða markaðsfulltrúi hét það, til 1989. Á þessum árum áttu svokallaðar miðtölvur sviðið (System/3x). [97]

Hjá Sölumiðstöð hraðfrystihúsanna (SH) var unnið að sameiginlegum bókhaldslykli fyrir sjávarútvegsfyrirtækin á árunum 1962 til 1965 og um svipað leyti hófst tölvufærsla birgðaskýrslna á vegum SH hjá IBM. Skýrsluvéladeild Sambands íslenskra samvinnufélaga hóf að færa bókhald fyrir ýmis frystihús og fiskverkunarstöðvar innan Sambandsins. Frá 1963 var unnið að því hjá frystihúsunum í Vestmannaeyjum að taka upp afkastahvetjandi launakerfi, bónus, og þau urðu fyrst til að taka það upp. Sameiginleg skrifstofa frystihúsanna hóf sameiginlega úrvinnslu á bónusútreikningum í ársbyrjun 1967, með fullkominni reiknivél.

Rekstrartækni sf. - Kristján Sigurgeirsson og Gísli Erlendsson stofnendur ásamt Má Sveinbjörnssyni. Vísir 22.10.1981.

Árið 1972 stofnuðu tveir tæknifræðingar, Gísli Erlendsson og Kristján Siggeirsson, fyrirtækið Rekstrartækni og hófu að sinna sameiginlegri úrvinnslu bónusreikninga fyrir frystihúsin í Reykjavík, á Suðurnesjum og víðar. Rekstrartækni keypti þremur árum síðar öfluga tölvu af gerðinni IBM System/3 til að annast þessa vinnslu, og notaður var hugbúnaður sem starfsmenn fyrirtækisins og IBM höfðu forritað í sameiningu. Þetta vatt upp á sig þegar Reiknistofa Vestfjarða tók til starfa 1975, en að henni stóðu nokkur fiskvinnslufyrirtæki á Ísafirði. Vestfirðingarnir keyptu í samvinnu við Rekstrartækni samskonar tölvu og hugbúnað.

Nokkuð afgerandi tímamót urðu árið 1975 þegar IBM setti á markaðinn nýja tölvu sem var minni, talsvert öflugri og ódýrari en fyrri tölvur og varð til þess að allflest fyrirtæki réðu við slík tölvukaup. Þetta olli sprengingu í framboði á hugbúnaði, fyrirtæki í tölvuþjónustu spruttu upp um allt land og framundan voru gríðarlegar breytingar á öllu því sem snerti meðhöndlun upplýsinga í fiskiðnaðarfyrirtækjum. Næstu árin þróaðist fjöldi lausna á þessu sviði, í samvinnu viðskiptavina, sölusamtaka og hugbúnaðardeildar IBM, og mynduðu kjarna tölvuvæðingar í íslenskum sjávarútvegi næstu tíu til fimmtán árin. Þetta var ásamt öðru undirstaða þeirrar tækni sem þróaðist út frá rafeindavogum frá fyrirtækjum eins og Marel og Pólnum. Helstu kerfin sem tóku að þróast með vaxandi tölvuvæðingu innan fiskiðnaðarins voru: Aflabókhald, bónus, skipverjalaun, fjárhagsbókhald, birgðabókhald, umbúðalager, veðsetningarskýrslur, framlegð og birgðahald skipa.

Tölvuvædd fiskvinnsla í Ísbirninum 1979. Myndin er tekin fyrir IBM. Ljósmyndari: Kristjón Haraldsson. Ljósmyndasafn Reykjavíkur.

Einnig varð mikil breyting árið 1978 þegar IBM setti á markaðinn tölvu af gerðinni System/34, sem var búin tölvuskjá, aðskildum frá móðurtölvunni. Það gerði mögulegt að dreifa vinnslunni þannig að fleiri starfsmenn en þeir sem unnu í bókhaldsdeildunum gátu tekið þátt í að afla, skrá og vinna úr gögnum. Á sama ári var tekið í notkun gagnasöfnunarkerfi þróað hjá IBM, í samvinnu við nokkur frystihús. Kerfið var byggt á skráningartækjum þar sem hægt var að nota segulkort til að skrá upplýsingar, tengja við þau vogir og önnur tæki, og mátti nota lyklaborð í tengslum við þessi skráningartæki. Kerfið gat tekið á móti upplýsingum þar sem þær urðu til, jafnóðum, á formi sem tölvan gat lesið beint. „Ekki er ofmælt að þetta kerfi hafi valdið byltingu í nýtingu tölvutækninnar við fiskiðnað,“ segir Sigurður Bergsveinsson.

Fjöldamörg fyrirtæki tóku kerfið í notkun, meðal annars Ísbjörninn, Útgerðarfélag Akureyringa, Íshúsfélag Ísfirðinga og Síldarvinnslan í Neskaupstað. Í Vestmannaeyjum voru öll fiskiðnaðarfyrirtækin tengd saman í eitt kerfi og fyrirtækið Samfrost hf., sameign frystihúsanna, var stofnað, meðal annars til að reka þessa sameiginlegu tölvumiðstöð.[98]

Sigurður Bergsveinsson rifjar þetta upp:

Við tengdum saman öll frystihúsin í Vestmannaeyjum með tölvulögnum, sem var allviðamikil framkvæmd. Þetta var fyrir daga nettengingar þannig að við lögðum kapla í rör, sem við grófum niður og gátum ekki dregið í nema vissa lengd til að slíta þá ekki. Þess vegna urðum við að hafa brunna með vissu millibili. Þannig voru öll frystihúsin í Eyjum tengd saman í einni tölvu í Samfrosti. Þetta gerðu menn þá til að nýta sér hagkvæmnina því þessi tækni var náttúrulega talsvert dýr. Það voru sett upp aflestrartæki, gagnalestrartæki, og þau tengd við vogir sem vigtuðu frá vélum og fólki, frá vinnslulínunum, og stimpilklukkur fyrir tímaskráningu og allt safnaðist þetta á einn stað. Við vorum líka að leika okkur með grafík en þarna voru einhverjir fyrstu skjáirnir sem voru teknir í notkun. En þeir voru í svokölluðum stafaham, ekki grafískir eins og núna, heldur höfðu þeir bara stafi sem við notuðum til að búa til súlur, sem þóttust vera grafískar![99]

Um þetta leyti komu fyrstu einkatölvurnar fram á sjónarsviðið og fiskiðnaðarfyrirtækin hófu fljótlega að nota slíkar tölvur.

Fyrirtækið Radíómiðlun var einnig framarlega í flokki í tölvuvæðingu sjávarútvegsfyrirtækja en það fyrirtæki gaf til að mynda út fyrsta geisladiskinn með öllum sjókortum kringum Ísland.[100]

Flugleiðir – vertu sæll Gabríel, komdu sæll Alex

Frá árinu 1972 til 1981/1982 voru Flugleiðir með bókanir sínar í tölvukerfi sem staðsett var í Atlanta í Bandaríkjunum. Á þessum áratug breyttist margt og er skipt var um kerfi í áföngum 1981 til 1982 varð mönnum tíðrætt um breytingarnar. En fleira var að gerast. Í Árbók háskólans fyrir háskólaárin 1976–1979 kemur fram að Reiknistofnun Háskólans hafi unnið að gerð tölvukerfis fyrir Flugleiðir, til að skipuleggja ferðir flugáhafna. Frumkvæðið kom frá Verkfræðistofnun Háskólans.[101] „Þetta er margbrotnara viðfangsefni en ætla mætti að óreyndu og er mikið fjárhagslegt atriði, að vel sé að þessum hlutum staðið. Reynsla er nú komin á þetta nýja kerfi, sem leysir af hólmi seinlega og mjög sérhæfða handavinnu,“ er haft eftir Þorgeiri Pálssyni dósent í Tölvumálum árið 1978 um þetta kerfi.[102]

Vinsamlegast sýnið okkur þolinmæði. Auglýsing frá Flugleiðum. Tíminn, 8. nóvember 1981.

Í vetrarbyrjun 1981 fóru Flugleiðir að nota nýtt tölvukerfi við bókanir á flugferðum á Íslandi og til útlanda. Í tilefni af þessum áfanga auglýsti félagið: „Það er von okkar og vissa að þetta nýja kerfi verið til þess að þjónusta okkar og þeirra, sem sjá um sölu farmiða okkar, verði betri og þægilegri en nokkru sinni fyrr.“[103]

Tölvukerfið leysti af hólmi ferðaskráningartölvu í Bandaríkjunum sem Flugleiðir höfðu notað. Hún hafði þjónað vel eins og fram kom í þessari klausu í Tölvumálum frá árinu 1977:

Flugleiðir [eru] aðili að merkilegu fjarvinnslukerfi, sem nefnt er GABRIEL. Aðilar að þessu sama kerfi eru mörg önnur flugfélög og þau ekki öll af minni sortinni. Miðstöð kerfisins er í Atlanta í Bandaríkjunum, en það tengist síðan aðalskrifstofunni hér í Reykjavík og söluskrifstofum vítt og breitt í Bandaríkjunum og Evrópu.[104]

Tímarnir voru að breytast og tölvukerfin með.

Í Dagblaðinu 10. október 1981 kemur fram ágætis lýsing á því hvernig nýja kerfið leysir það gamla af hólmi:

Til þess að bæta þjónustu við farþega sína hafa Flugleiðir nú hætt samskiptum við Gabríel. Það er tölva sú í Bandaríkjunum sem skráð hefur fram að þessu allar ferðir. Nú hafa Flugleiðir komið sér upp eigin tölvukerfi sem á að gera ferðaskrifstofum kleift að fá mun fyrr upplýsingar um laus sæti og fleira því fylgjandi. Einnig spara Flugleiðir á sama tíma síma og skeytakostnað.[105]

Nýja kerfið fékk nafnið Alex og var það í aðra röndina vísun í nafn eins frumkvöðla íslenskra flugmála, Alexanders Jóhannessonar, fyrrum háskólarektors. Í umfjöllun í Morgunblaðinu í nóvember 1981 var boðað að kerfið myndi með vorinu ná til millilandaflugs og yrði nýtt til að skoða uppruna farþeganna, sem var nýlunda:

Með samdrætti í Atlantshafsflugi félagsins, hefur orðið mikil breyting á uppruna farþega. Árið 1975 komu 47% farþega frá Norður-Ameríku, en nú eru flestir farþegar skráðir á svonefndu Norðursvæði, þ.e. á Íslandi og í N-Evrópu. Með tilkomu nýrrar tölvu Flugleiða, nýrrar tækni og fyrrgreindrar breytingar á uppruna farþega, hefur félagið ákveðið að frá og með næsta vori [1982] verði eigin tölva einnig nýtt til skráningar millilandafarþega.[106]

Arnarflug tölvuvæðist

Í frétt frá Arnarflugi árið 1983 segir frá því að félagið hafi fljótlega eftir stofnun tekið í notkun fullkomna tölvutengingu með Corda-tölvu frá KLM: „Þjónustan sem tölvan veitir er mjög víðtæk … Farbókanir á svipstund um allan heim með nær öllum flugfélögum heims. Hótelbókanir á rúmlega 300 hótelum um allan heim, auk þess sem unnt er að bóka á skömmum tíma gistingu í þúsundum annarra hótela.“ Auk þess var getið um bókanir bílaleigubíla og skoðunarferða.[107]

Vegagerðin – varðar veginn til frelsis í tölvukaupum ríkisstofnana

Eins og fyrr greinir keypti Vegagerðin tölvu af Kristjáni Ó. Skagfjörð árið 1977[108]. Á þessum árum var mikil tregða við að leyfa ríkisstofnunum að kaupa sér sjálfar tölvur. Helgi Sigvaldason segir í minningum sínum á Söguvef öldungadeildar Skýrslutæknifélags Íslands: „Á þessum árum gilti … algjört bann hjá ríkisstofnunum við því, að þær keyptu sér tölvur, RHÍ átti að sjá um alla tæknilega og vísindalega útreikninga og SKÝRR átti að sjá um alla aðra tölvuvinnslu. Gekk þetta svo langt, að Vegagerðin varð að fá RHÍ til þess að kaupa PDP smátölvu fyrir sig, sem hún tók svo á leigu.“[109]

Tromluteiknari Vegagerðarinnar.

Smátt og smátt var þessum höftum á innkaupum Vegagerðarinnar aflétt og stofnuninni unnt að taka tölvutæknina í þjónustu sína af fullum þunga. Skipaður var starfshópur, Tölvunefnd, sem hélt utan um tölvuvæðinguna. Í byrjun árs 1983 var keypt VAX 11/750 tölva frá Digital og var hún með 1 MB minni en stækkuð í 3 MB. Ennfremur var ákveðið að kaupa smátölvur fyrir umdæmisskrifstofurnar.[110]

Í október 1983 keypti Vegagerðin síðan tölvuteiknara frá Hewlett-Packard, tromluteiknara sem tók blaðstærðir upp í 622x1190 mm og gat hann teiknað bæði á pappír og plast. Þetta var risatæki eins og sjá má á meðfylgjandi mynd.

Reykjavíkurborg – bókhald og gagnavinnsla

Reykjavíkurborg tók tölvutæknina snemma í sína þágu. Við stjórnvölinn var fólk sem sá snemma þau tækifæri sem fólust í tölvuvæðingu fyrir sveitarfélög. Björn Friðfinnsson fjármálastjóri Reykjavíkurborgar hélt erindi um notkun tölva á sviði opinberrar stjórnsýslu á októberfundi Skýrslutæknifélagsins 1978 og fjallaði um tölvuvæðingu borgarinnar. Þar benti hann á þá möguleika sem fólust í öllu „frá tölvuvæddu bókhaldi, útskriftar- og innheimtukerfi orkureikninga o.fl. til vinnslu reiknilíkana á dreifikerfi rafmagns. Hann rakti þróun gagnavinnslu á opinberum vettvangi,“ eins og segir í lýsingu af þessum fundi.[111] Reykjavíkurborg var ásamt ríkinu eigandi Skýrsluvéla ríkisins og Reykjavíkurborgar (SKÝRR) frá stofnun 1952 og var fyrirtækið rekið „sem þjónustufyrirtæki fyrir eignaraðilana, ríkið, Reykjavíkurborg og stofnanir þeirra og annast gagnavinnslu fyrir þessa aðila og hefur nú til afnota tvær tölvur. Starfslið fyrirtækisins er 78 manns (september 1978).“ Á þessum tíma var það einkum launabókhaldið sem unnið var fyrir Reykjavíkurborg hjá SKÝRR.[112]

Orðið einkatölva er þýðing á „personal computer“, sem var notað um litlar, alhliða tölvur sem einn maður gat unnið með, ólíkt eldri og stærri gerðum tölva, sem miðaðar voru við að fleiri ynnu við samtímis. Árið 1981 kom fram PC-tölva frá IBM með disklingadrifi og bauð upp á notkun ritvinnslu og annarra forrita af disklingum. Hún var þeim kosti búin að hana mátti tengja við nýjustu miðtölvuna frá IBM, System/36, sem var kynnt á því sama ári, og nota hana annaðhvort tengda við hana eða sjálfstætt.

Árið 1976 stofnuðu tveir ungir Bandaríkjamenn, sem báðir hétu Stephen, annar Jobs að eftirnafni, hinn Wozniak, fyrirtækið Apple. Upphafið var í lítilli tölvu sem þeir nefndu Apple I og munu þeir hafa selt um tvö hundruð stykki af henni. Kaupandinn þurfti að setja tölvuna saman að hluta til og forrita hana. Árið eftir sendu þeir frá sér endurbætta útgáfu, Apple II, sem hafði það fram yfir þá fyrri að kaupandinn gat farið að nota hana beint úr kassanum. Fljótlega komust þeir félagar í samband við Japana sem markaðssetti gripinn í heimalandi sínu, og þessi litla tölva sló í gegn á svipstundu. Milljónir Apple-tölva seldust á níunda áratugnum og stöðugt komu fram nýjar og endurbættar gerðir.

Fyrstu PC-tölvurnar voru ekki kynntar Íslendingum fyrr en árið 1983. Það var ekki IBM sem reið á vaðið hér heldur tölvudeild Kristjáns Ó. Skagfjörð sem stóð fyrir sýningu á einkatölvum frá Digital í Kristalssal Hótels Loftleiða fimmtudaginn 21. júlí 1983. Digital hafði framleitt tölvur frá árinu 1960 en þetta var fyrsta einkatölvan sem fyrirtækið setti á markað, og svo mikið var haft við að hingað voru sendir starfsmenn fyrirtækisins í Danmörku og á Englandi til að aðstoða við sýningarhaldið. Þrjár gerðir tölva voru sýndar og voru þannig úr garði gerðar að þær mátti tengja við öll stærri tölvukerfi frá Digital, einnig stærri tölvur frá öðrum framleiðendum, auk þess sem þær mátti nota sem sjálfstæðar vinnslueiningar.[113]

IBM á Íslandi kynnti PC-tölvu fyrirtækisins haustið 1983 og lagði áherslu á hin fjölþættu not sem almenningur gæti haft af þessari vél, námsfólk, læknar, lögfræðingar, lagerstjórar, lögreglumenn eða lyfjafræðingar. Fyrirtækið boðaði ódýrari útgáfu, sem nefnd var heimilistölva, kölluð PC Junior, og var þá nýkomin á markað í Bandaríkjunum og Kanada. Hún var með innbyggt diskettudrif, hana mátti einnig tengja við sjónvarp og hún var búin  þeirri nýjung að tölva og lyklaborð voru tengd saman með innrauðum geisla. Guðmundur Hannesson hjá IBM lýsti ágætum þessarar nýju kynslóðar tölva svo: „PC tölvan hefur flesta eiginleika stóru tölvanna og er ætluð til nota í skólum, skrifstofum og í smærri fyrirtækjum en stóri kosturinn við hana er að hún getur tengst öðrum tölvum og má því nota hana jafnt sem útstöð og sjálfstæða tölvu.“[114]

Jafnframt því sem IBM kynnti þessa nýju einkatölvu sína lögðu ráðamenn fyrirtækisins fram allar teikningar að vélinni, sem þýddi einfaldlega að öðrum var þar með boðið að framleiða í hana auka vél- og hugbúnað. Það leiddi til þess að fjölmargir framleiðendur tóku mið af PC og ýmsar slíkar viðbætur urðu til, sem hægt var að nota með vélum frá öðrum framleiðendum og farið var að tala um „PC-samhæfðar vélar“. Allir framleiðendur einkatölva höfðu gott af – og ekki síður notendur. Apple-fyrirtækið tók ekki þátt í þessari samhæfingu, og tölvunotendur skiptust í tvo flokka, sem höfðu nánast trúarlegt yfirbragð.

Einkatölvan eða almenningstölvan, sem Tölvunefnd Skýrslutæknifélagsins mælti með að vélin væri kölluð, hafði náð fótfestu. Hún varð eins konar tákngervingur fyrir nútímann, framfarir og tækni.

Margir voru um hituna. Áki Jónsson hjá ACO minntist þess síðar að ACO hefði verið fyrst fyrirtækja til að flytja inn tölvur frá Taívan í upphafi PC-byltingarinnar í kringum 1983. Það var þó ekki fyrr en um og eftir 1985 að sú gróska sem var í þessum innflutningi náði hámarki. Bjarni Ákason hjá ACO sagði í sama viðtali að 23 fyrirtæki hefðu selt PC-tölvur þegar mest var, en þeim fór síðan ört fækkandi.[115]

Lesbók Morgunblaðsins fjallaði ítarlega um þessa „vél framtíðarinnar“ í þremur greinum sumarið 1983 og í þriðju Morgunblaðsgreininni um haustið var ítarleg umfjöllun um Apple-tölvurnar en nýjasta gerð hennar, LISA, var kynnt á sýningu í Húsgagnahöllinni um sama leyti. Sú tölva þótti að mörgu leyti marka tímamót, vera þægileg og auðveld í notkun, meðal annars vegna þess að notendur þurftu ekki að læra flóknar skipanir til að stjórna henni heldur nægði að benda á táknmyndir á skjánum.[116]

Ásgeir Jakobsson, blaðamaður á Morgunblaðinu, tók Lesbókargreinarnar saman og byggði þær á samantekt í fyrsta tölublaði bandaríska vikublaðsins Time 1983, sem valdi að þessu sinni ekki mann ársins heldur var tölvan valin vél ársins og mynd af tölvu birt á forsíðu blaðsins. Mikill hluti blaðsins var lagður undir frásögn af vélinni, „sem talin var meiri áhrifavaldur í mannheiminum en nokkur einstakur maður eða mannfélagshópur á árinu sem gekk um garð“.[117]

Í greininni er staða tölvumála í heiminum á árunum eftir 1980 tekin út. Þá töldu 80% Bandaríkjamanna að heimilistölvur yrðu jafnalgengar á heimilum og sjónvarp eða uppþvottavélar voru þá. Árið 1980 seldu tvær tylftir tölvufyrirtækja 724 þúsund heimilis- og einkatölvur, árið eftir voru framleiðendur rúmlega fjörutíu og seldu 1,4 milljónir tækja og 1982 voru fyrirtækin orðin hundrað og seldu 2,8 milljónir tækja. Ein niðurstaða Time-manna var:

Upplýsingaöldin, sem alla heimsbótamenn hefur dreymt um, er nú runnin upp og með henni gagngerð breyting á starfi mannsins og flestum hans lífsháttum, jafnvel hugsun hans. Bandaríkjamenn verða aldrei þeir sömu og áður eftir þá byltingu, sem þar í landi hefur þegar átt sér stað. Hið sama verður uppi á teningnum um allan heim. Iðnríki Vesturlanda og Japan eru að halda sömu leið og Bandaríkin í tölvuvæðingu. 1982 seldust 435 þúsund tölvur í Japan og 392 þúsund í Vestur-Evrópu.[118]

Í seinni grein Lesbókarinnar um almenningstölvur er rætt um þær breytingar á daglegu lífi fólks sem menn þóttust sjá fyrir, ekki síst að hún myndi létta þeim mjög ýmis störf, og ekki verður annað séð en þessi spá hafi ræst býsna vel:

Almenningstölvan breytir mestu á heimilunum og í einkarekstri, í viðskiptum og þjónustu, til dæmis hjá smákaupmönnum, læknum, lögfræðingum, rithöfundum og verkfræðingum, og þetta fólk allt kemur til með að nota sér mikið sambandið við tölvubankana.[119]

Því er spáð að tölvuvæðing heimila muni leiða til þess að skrifstofuvinna í borgum muni leggjast að verulegu leyti niður, fjarskiptasamband gera ferðalög á vinnustaði óþörf, og loks er vitnað í bókina „Þriðja bylgjan“ („The Third Wave“), sem kom út árið 1980, þar sem dregin er upp sú mynd af þjóðlífi 21. aldarinnar að tölvutæknin muni þá hafa „lagt undir sig heiminn og eytt allri miðstýringu og stöðluðu starfi í verksmiðjum, skrifstofum og allri færibandavinnu í iðnaði og þjónustu“.[120]

Í þriðju Lesbókargreininni er meðal annars vitnað í Bandaríkjamanninn Alvin Toffer, sem ímyndaði sér að tölvubyltingin myndi „leiða til þess, sem var fyrir iðnbyltinguna, að fjölskyldan lifði í friði og ró í kofa sínum úti í sveitinni, nema nú verður það „rafeindakofi“, þar sem tækin sjá um alla vinnu og fjölskyldan hefur lært að nota tímann sér til ánægju við hugðarefni sín, leiki og skemmtanir“.[121] Rannsóknir sem gerðar voru 1983 sýndu að tölvuvæðing myndi leiða af sér 16% atvinnuleysi áratuginn á eftir. Því voru ekki allir sammála, og ýmsir bentu á að tölvurnar myndu skapa jafnmörg störf og þær útrýmdu og endurhæfing í ný störf væri óhjákvæmileg. „Það virðist mega búast við því, að það verði hið normala að fólk sé ævilangt að endurhæfa sig.“ Áhrif tölva á börnin voru einnig til umfjöllunar: „Hvernig bregst hin fyrsta tölvukynslóð, en það eru þeir, sem nú eru á barnsaldri, við tölvunni, hvernig er bezt að kenna börnum og unglingum á tölvuna, hvernig er hægt að nota hana sjálfa sem kennslutæki, hvaða vandræðum valda slæmir tölvuritarar og tölvuglæpamenn?“ [122]

Margt var því skrafað um þessa nýju tækni, sem fæstir vissu hvert myndi leiða okkur, og fáa hefur líklega grunað hver staðan yrði eftir þrjá áratugi. En á málþingi sem haldið var á tölvusýningu haustið 1983 spáði Jóhann Pétur Malmquist, tölvufræðingur hjá Fjárlaga- og hagsýslustofnun því, að héldi innflutningur á tölvum og tengdum tækjum áfram næstu árin eins og hann hefði verið síðustu fimmtán árin yrði hver fjölskylda komin með einkatölvu árið 1986, hvert mannsbarn árið 1989 og árið 2000 yrði hver fjölskylda komin með einkatölvu sem væri jafnöflug og tölva sú sem Skýrsluvélar ríkisins og Reykjavíkur ráku um þær mundir.[123]