Einkaleyfi eru mikilvæg til að vernda hugverk og þau veita uppfinninga- mönnum tækifæri til að skapa verðmæti úr uppfinningum sínum en tryggja einnig að þekking sé gerð opinber og skapa þannig möguleika á frekari tæknilegum framförum.

Það eru eflaust ófáir frumkvöðlar og aðilar sem vinna að nýsköpun í hugbúnaðargerð sem hafa velt fyrir sér spurningunni í fyrirsögninni og það af góðri ástæðu. Svarið er hvorki einfalt né afgerandi. Þar sem einkaleyfi eru eingöngu veitt fyrir tæknilegar uppfinningar að uppfylltum ákveðnum skilyrðum og forrit fyrir tölvur eru sérstaklega undanskilin er svarið eiginlega „það veltur á ýmsu“.

Forrit fyrir tölvur eru ekki einkaleyfishæf, en … 
Uppgötvanir á náttúrulögmálum, vísindakenningar, stærðfræðiaðferðir og listræn verk eru meðal þess sem eðli sínu samkvæmt er ekki einkaleyfishæft. Þetta kemur sérstaklega fram í einkaleyfalögunum. Þar kemur einnig fram að forrit fyrir tölvur séu undanskilin því að geta talist vera uppfinningar. Til þess að vera einkaleyfishæf uppfinning þarf hugbúnaður að hafa frekari tæknilega virkni (e. further technical effect) og það getur verið vandasamt að greina hvort hugbúnaður uppfylli þau skilyrði sem til þarf.

Þrjú skilyrði fyrir einkaleyfishæfi
Almennt þarf uppfinning að uppfylla þrjú skilyrði til að teljast einkaleyfishæf; hún þarf að vera ný, frumleg og framleiðsluhæf. Uppfinningin þarf að vera ný og óþekkt á heimsvísu á þeim degi sem sótt er um einkaleyfi. Hún þarf líka að vera nægjanlega ólík því sem þegar er þekkt, þ.e. frumleg. Mikilvægt er að taka fram að einkaleyfi veitir ekki einkarétt á hugmynd sem slíkri heldur einungis á tæknilegri útfærslu á hugmynd. Einkaleyfi getur náð til búnaðar, afurðar, aðferðar eða notkunar og það er nauðsynlegt að hægt sé að lýsa uppfinningunni með þeim hætti að fagmaður geti fylgt lýsingunni eftir. Með öðrum orðum, uppfinningin þarf að vera hæf til framleiðslu og hagnýtingar.

Einkaleyfishæf ef frekari tæknileg virkni er til staðar
Ferli sem leysir tæknilegt vandamál er að öllu jöfnu einkaleyfishæft. Það á við þó að það sé framkvæmt af hugbúnaði. Hugbúnaður getur því sannanlega verið einkaleyfishæfur ef frekari tæknileg virkni er til staðar og hann er hluti af tæknilegri lausn á tilteknu vandamáli. Þetta getur átt við ef hugbúnaðurinn er hluti af tilteknu kerfi eða tiltekinni aðferð, hvort sem vandamálið er stýring á ytri vélbúnaði eða snýst eingöngu um innri starfsemi tölvu, svo sem stjórn á innra minni. Þetta getur t.d. átt við um hugbúnað sem stýrir færibandi, þjappar gögnum, greinir myndir eða dulkóðar rafræn samskipti. Söguþráður í tölvuleik eða útlit notendaviðmóts eru hins vegar dæmi um hluta hugbúnaðar sem almennt eru ekki taldir vera einkaleyfishæfir. Slíkar nýjungar geta hins vegar notið höfunda- réttarverndar (t.d. kóði) eða fengið hönnunarvernd (grafísk tákn, myndir).

Uppfinningar (búnaður eða aðferðir) sem fela í sér hugbúnað sem stýra uppfinningunni eða hluta hennar, eru kallaðar tölvuframkvæmdar uppfinningar (e. computer-implemented inventions, CII).

Einkaleyfisumsóknum fyrir hefðbundnar uppfinningar fylgja yfirleitt tækniteikningar af viðkomandi uppfinningu. Umsóknum um tölvuframkvæmdar uppfinningar fylgja hins vegar yfirleitt flæðirit fyrir aðferðina, sem sýna ákvörðunarskref í ferlinu og hvers kyns samskipti við tæki og möguleg ytri inntök og úttök.

Fáist einkaleyfi á hugbúnaði er það á tæknilegri virkni hans, en ekki á kóðanum sem slíkum. Kóðinn getur hins vegar verið varinn með höfundarétti, líkt og t.d. skáldverk og tónlist. Höfundarréttur skapast sjálfkrafa við skrif og ekki þarf að skrá hann sérstaklega.

Hvert er hægt að snúa sér?
Þar sem ferlið við einkaleyfisumsókn getur verið langt og nokkuð kostnaðarsamt er mikilvægt að setja púður í að máta uppfinningu við skilyrði fyrir einkaleyfishæfi fyrr en síðar í ferlinu. Til þess er rétt að leita aðstoðar einkaleyfasérfræðinga sem geta veitt einstaklingum og fyrirtækjum faglega og einstaklingsmiðaða ráðgjöf og aðstoð.

Á heimasíðu Félags umboðsmanna vörumerkja og einkaleyfa (FUVE) má finna upplýsingar um sérfræðinga sem veita slíka þjónustu hér á landi. Almenn hugverkaráðgjöf hjá Hugverkastofunni getur einnig verið fyrsta skrefið fyrir þau sem telja sig hafa einkaleyfishæfa uppfinningu í höndunum. Í hugverkaráðgjöf veita sérfræðingar Hugverkastofunnar almenna ráðgjöf og upplýsingar varðandi umsóknarleiðir og ferli sem standa aðilum sem vilja vernda hugverkin sín til boða.

Samtalsleit er góður kostur
Í samstarfi við Nordic Patent Institute (NPI) býður Hugverkastofan einnig upp á þann möguleika að fara í samtalsleit einkaleyfa. Samtalsleit getur verið mjög gagnlegt skref áður en farið er í þá vegferð að sækja um einkaleyfi. Einkaleyfi mega ekki ganga á veitt einkaleyfaréttindi annarra og því er afar mikilvægt í upphafi einkaleyfavegferðar að kortleggja hvaða einkaleyfi eru nú þegar til staðar á því sviði sem um ræðir. Ef uppfinning byggir á einkaleyfavarinni tækni annarra, þarf mögulega að skoða leyfissamninga og/eða leyfisgjöld. Samtalsleit felur í sér fjarfund með einkaleyfarannsakanda frá NPI, sérhæfðum á viðkomandi tæknisviði, þar sem leitað er kerfisbundið að þekktum uppfinningum í einkaleyfaskjölum til að fá hugmynd um hvort uppfinning, eða hluti hennar, sé þegar þekkt. Slík leit getur þannig bæði stutt ákvörðun um að leggja í einkaleyfisumsókn og komið í veg fyrir að vinna sé lögð í gerð umsókna um uppfinningar sem ekki eru nýjar.

Frekari upplýsingar um einkaleyfi og hugbúnað er m.a. að finna á vef Hugverkastofunnar: https://www.hugverk.is/fraedsla/hugverkarettindi/ einkaleyfi/hugbunadur-upplysingataekni-og-hugverk

Höfundur Alexandra Björk Adebyi, lögfræðingur hjá Hugverkastofunni