Vísindarannsóknir hafa lengi verið álitnar karlkyns vettvangur þar sem sögulegir og samfélagslegir þættir hafa dregið úr þátttöku kvenna. Hins vegar höfum við orðið vitni að verulegum breytingum á síðustu áratugum þar sem fleiri og fleiri konur hafa unnið að tímamótaframlögum til ýmissa vísindagreina.

Hér verður fjallað stuttlega um vegferð kvenna í vísindarannsóknum, varpað ljósi á áskoranir sem þær hafa staðið frammi fyrir, framfarir sem náðst hafa og mikilvægi þess að efla þátttöku allra í leit að vísindalegri þekkingu.

Sögulegt sjónarhorn
Í gegnum tíðina hafa konur staðið frammi fyrir kerfisbundnum hindrunum sem hafa takmarkað þátttöku þeirra í vísindastarfi. Skortur á menntunarmöguleikum fyrir konur og væntingar samfélagsins um kynjahlutverk takmarkaði aðgang þeirra að vísindamenntun og rannsóknum lengi vel. Þrátt fyrir þessar hindranir tókst sumum konum að takast á við samfélagsleg viðmið og taka þátt í vísindastarfi. Konur eins og Marie Curie, sem vann Nóbelsverðlaun bæði í eðlis- og efnafræði og Rosalind Franklin, sem er spilaði lykilhlutverk í að auka skilningi á DNA. Hér má líka nefna líka stærðfræðinginn Ada Lovelace, sem er oft kölluð fyrsti forritarinn, Janaki Ammal fyrstu þekktu vísindakonu Indlands, eðlisfræðinginn Chien-Shiung Wu, stærðfræðinginn Katherine Johnson og efnafræðinginn Rosalind Franklin. Sem betur fer er listinn lengri, en þessar konur eru dæmi um framlag kvenna til vísinda þrátt fyrir áskoranir sem þær stóðu frammi fyrir.

Áskoranir sem konur í vísindum standa frammi fyrir
Þótt þátttaka kvenna í vísindastörfum hafi aukist á undanförnum áratugum lenda konur í vísindum enn í ýmiskonar áskorunum sem hindra fulla þátttöku þeirra og viðurkenningu. Kynjahlutdrægni, staðalmyndir og ómeðvituð hlutdrægni eru viðvarandi, sem hefur áhrif á ráðningaraðferðir, stöðuhækkun og heildarframfarir kvenna í vísindum. Of er talað um „leaking pipe“ þegar verið er að lýsa því hvernig konur hætta í vísindanámi og störfum á mismunandi stigum í starfsferlinu sem eykur enn á kynjamuninn á toppnum.

Einnig má nefna að það er oft mikil áskorun fyrir konur að takast á við fjölskylduábyrgð og krefjandi rannsóknarferil á sama tíma. Skortur á stuðningi, eins og í fæðingarorlofi og sveigjanlegu vinnufyrirkomulagi, getur neytt konur til að taka erfiðar ákvarðanir þegar þeirra eigin vísindalegur metnaður og fjölskyldulíf eiga ekki góða samleið. Til að takast á við þessar áskoranir þarf samstillt átak frá stofnunum, stefnumótendum og vísindasamfélaginu í heild til að skapa styðjandi og hvetjandi umhverfi fyrir konur í vísindum.

Framfarir og árangur
Á undanförnum árum hefur viðurkenning á mikilvægi kynjafjölbreytni í vísindum aukist, sem hefur leitt til aukinnar viðleitni til að taka á kynjamisrétti. Mörg samtök og stofnanir hafa unnið að því að efla þátttöku án aðgreiningar, gert áætlanir, boðið upp á leiðbeiningar, tengslanet, tækifæri og úrræði, sem eru sérstaklega sniðin fyrir konur í vísindum. Uppgangur kvenna í ýmsum vísindagreinum er síðan innblástur fyrir upprennandi vísindakonur, sem sannar að árangur þekkir ekkert kyn. Að auki eru margir háskólar og rannsóknarstofnanir að innleiða stefnu til að stuðla að réttlátara umhverfi. Atriði eins kynhlutlaus ráðningarferli og gagnsæ matsviðmið miða að því að útrýma kerfisbundnum hindrunum sem hafa sögulega komið konum illa í vísindum. Viðurkenning á gildi fjölbreyttra sjónarhorna í vísindarannsóknum knýr jákvæðar breytingar áfram og stuðlar að því að fleiri konur koma inn og skara fram úr á hefðbundnum sviðum karla.

Mikilvægi fjölbreytileika í vísindum
Viðurkenning og fjölgun kvenna í vísindum er ekki bara spurning um félagslegt réttlæti; það skiptir sköpum fyrir framgang vísindalegrar þekkingar og nýsköpunar. Fjölbreytt teymi koma fram margvíslegum sjónarhornum, hugmyndum og nálgunum, sem eykur sköpun og eflir lausn vandamála. Rannsóknir hafa sýnt að fjölbreyttir hópar eru meira skapandi og afkastameiri og skila meiri gæðum samanborið við einsleita hópa. Það að efla fjölbreytni í vísindum er ekki aðeins spurning um sanngirni heldur einnig nauðsyn fyrir framfarir í vísindum. Jafnframt tryggir þátttaka kvenna í vísindarannsóknum að tekið sé á fjölbreyttari rannsóknarspurningum sem endurspegla fjölbreyttar þarfir samfélagsins. Til dæmis hafa rannsóknir sýnt að vísindakonur eru líklegri til að rannsaka efni sem tengjast lífi og heilsu kvenna og leggja þannig fram dýrmætar lausnir til að takast á við sérstakar áskoranir sem konur standa frammi fyrir.

Framtíð kvenna í vísindum
Á meðan viðleitni til að efla jafnrétti kynjanna í vísindum heldur áfram lofar framtíðin góðu fyrir konur þótt langt sé í land. Fleiri ungar stúlkur lýsa yfir áhuga á STEM (vísindum, tækni, verkfræði og stærðfræði) hvattar af sýnileika farsælla kvenvísindamanna. Menntastofnanir og stefnumótandi aðilar gegna mikilvægu hlutverki við að efla þennan áhuga með því að veita stúlkum aukin tækifæri og úrræði til að mennta sig í STEM. Þar að auki verður vísindasamfélagið að halda áfram að afnema þær hindranir sem enn standa í vegi fyrir framgöngu kvenna. Þetta felur í sér að ögra og breyta menningar- og stofnanaviðmiðum sem viðhalda kynjahlutdrægni, auk þess að mæla fyrir stefnu sem styður jafnvægi milli vinnu og einkalífs og skapa fjölskylduvænar venjur. Með því að skapa umhverfi sem metur og styður framlag allra vísindamanna, óháð kyni, getur vísindasamfélagið nýtt sér alla möguleika fjölbreyttra hæfileika allra.

Lokaorð
Ferðalag kvenna í vísindum hefur einkennst af áskorunum, seiglu og ótrúlegum árangri. Þó framfarir hafi náðst er enn mikið verk óunnið til að ná raunverulegu jafnrétti kynjanna í mörgun vísindagreinum. Með því að viðurkenna mikilvægi fjölbreytileikans til að knýja fram nýsköpun í vísindum er það skylda vísindasamfélagsins, menntastofnana og stefnumótenda að stuðla að virkri þátttöku án aðgreiningar og ryðja úr vegi þeim hindrunum sem eftir eru og draga úr þátttöku kvenna og þá um leið framförum í vísindum. Framtíð vísindarannsókna er háð því að nýta til fulls fjölbreytt sjónarmiða og hæfileika og með því að styðja konur í vísindum stuðlum við að jafnari og farsælli framtíð fyrir alla.

Höfundur: Ásrún Matthíasdóttir lektor við HR