Segja má að umræðan um fjórðu iðnbyltinguna sé á flestra vörum. Ekki síst innan viðskiptalífsins og meðal þeirra sem fjalla um þróun samfélagsmála. Um er að ræða regnhlífarheiti yfir umbreytingar á sviðum eins og þjarka- eða róbótatækni, gervigreindar, internet hlutanna (Internet of Things, LOT), þróunar samskipta manna og véla og aukinnar sjálfvirkni. Þróun sem er á fleygiferð og mun valda miklum breytingum í náinni framtíð. Hugtakið var fyrst sett fram af Klaus Schwab, stjórnarformanni Alþjóðaefnahagsráðsins (World Economic Forum) árið 2016.

Hvað liggur að baki?

Þegar rætt er um breytingar þá er oft rætt um að ákveðnir drifkraftar standi að baki breytingunum. Kraftarnir geta verið tækninýjungar, kröfur á sviði umhverfismála eða siðferðis svo dæmi séu nefnd. Kraftarnir geta verið óverulegir og fyrirséðir en þegar vel er að gáð getur verið um að ræða drifkrafta sem erfitt er að átta sig á fyrst, en koma okkur oftar en ekki á óvart. Drifkraftarnir geta verið djúpir og haft víðtæk áhrif þegar þeirra gætir, þess vegna er oft talað um að þeir valdi umbreytingum á núverandi fyrirkomulagi. Bent hefur verið á að eðli tæknibreytinganna innan fjórðu iðnbyltingarinnar sé slíkt að áhrifin muni vera dýpri og verði áhrifameiri á atvinnu- og mannlíf en áður hefur þekkst. Um sé að ræða grundvallarbreytingar á lífi manna, fyrir fyrirtæki, stofnanir og samfélög. Þetta er ekki síst rakið til hinna hröðu framfara á sviði stafrænnar þróunar, samspils tæknigreina og læknavísinda, og annarra greina eins og líf-, nanó- og erfðatækni.

Fyrirhyggja er gulls ígildi

Hvernig getum við gripið þau tækifæri sem framagreindar breytingar hafa í för með sér og tekist á við siðferðisleg álitamál sem fram koma í kjölfar þeirra? Þegar um stórtækar breytingar er að ræða er gott að hafa fyrirhyggju um framvindu mála. Angi af fjórðu iðnbyltingunni hefur auðvitað gert vart við sig nú þegar. Hugmyndin um sjálfkeyrandi bíla er okkur orðin nokkuð töm, veruleg notkun þjarka í framleiðslu og frekari sjálfvirkivæðing innan viðskipta og í opinberri stjórnsýslu, ígræðslu íhluta í mannslíkamann, afskipti á fóstrum og hugsanlegar erfðabreytingar á þeim. En sú þróun sem framundan er mun verða stórtækari og valda verulegri röskun á núverandi hefðum og venjum. Þetta eru hins vegar þær breytingar sem eru við ysta sjóndeildarhring. Samfélög, stjórnendur fyrirtækja og stofnanna og stjórnmálamenn, sem huga að þeim við upphaf þróunar þeirra, munu standa betur að vígi en ella.

Framtíðarfræði (e. future studies) er fræðigrein innan félagsvísinda sem hefur innan sinna vébanda aðferðir til að takast á við framtíðaráskoranir. Aðferðir greinarinnar geta greint veik merki í umhverfinu um hugsanlega óvænta hluti sem eru í aðsigi, skapað umræðu um áhrif þeirra í viðkomandi starfsumhverfi og nýtt umræddar upplýsingar til framfara, náð siðferðilegri sátt eða minnkað skaða af því sem koma skal.

Framtíðir

Framtíðarfræði er ungt hugtak hér á landi en hefur þróast og náð fótfestu víða í samanburðarlöndum okkar og þá ekki síst vegna þeirrar áskorana sem hinar hröðu tækni- og samfélagsbreytingar eru að valda. Eitt af grunnatriðum framtíðarfræða er að fjalla um framtíðir en ekki framtíð. Fleirtölumynd þessa orðs breyttir allri nálgun á því sem hugsanlega mun birtast okkur þegar fram líða stundir. Í þessu sambandi er oft rætt um sviðsmyndir og hér á landi hefur sviðsmyndagreining náð fótfestu á tilteknum sviðum. Sviðsmyndagreining er hins vegar aðeins ein margra aðferða framtíðarfræða til að takast á við þá þróun sem bíður okkar. Bent hefur verið á að við erum öll með mismunandi fortíðir, við lítum á daginn í dag á mismunandi hátt og við erum öll með ólíkar hugmyndir um framtíðina, þannig að það eru margar framtíðir á sveimi. Við getum til dæmis haft mismunandi hugmyndir um stöðu gervigreindar á sviði heilsugæslu árið 2040, þar sem gervigreind hefði opið aðgengi að öllum tiltækum upplýsingum, öflugri stafrænni tækni og vélbúnaði. Hvað af þeim framtíðum sem koma fram eru líklegastar, æskilegar, siðferðislega réttlátar og styrkja frekari velsæld og svo öfugt.

Með aðferðum framtíðarfræða er hægt að daga fram ólíkar framtíðir, sumar líklegar og aðrar ólíklegar, fyrir suma óæskilegar en aðra æskilegar eftir því hvernig litið er að hlutina.

Fortíðin – Framtíðin og fræðin

Oft þegar rætt er um framtíðina, kemur ímynd spákúlunnar upp í huga fólks. Framtíðarfræðingar geta spáð um hluti, eins og aðrir, en meginhlutverk þeirra er að greina framtíðina á faglegan hátt. Þá er oftar en ekki spurt hvernig það sé hægt að greina framtíðina þar sem framtíðin er ekki til, ókomin. Í þessu sambandi hefur verið bent á að fortíðin sé heldur ekki til, hún er liðin, búin að vera. Þrátt fyrir það eru til staðar vísindagreinar sem fjalla um fortíðina, sagnfræði, jarðfræði o.fl. Þessar fræðigreinar notast við minjar frá fortíðinni, munnmæli, gömul handrit, bækur, áhöld og vegsummerki. Það eru hins vegar ekki til minjar um framtíðina, en það eru til ótal vísbendingar um hvernig framvinda mála muni þróast, ef rétt er greint, á faglegan hátt. Það er til mikið af upplýsingum um framtíðina. Það er til dæmis nokkurn veginn vitað hvað fjórða iðnbyltingin getur haft í för með sér, það er vitað nokkurn veginn hvernig aldursþróun samfélags muni þróast næsta áratuginn, það er vitað að við munum þurfa að takast á við mengunarmál, samþjöppun auðs og ýmissa fylgifiska velferðar á næstu áratugum. Nálgumst viðfangsefni framtíðar faglega, en ekki með upphrópunum og getgátum.

Samfélagsleg áhrif

Allar vísbendingar segja okkur að mannlíf, innviðir samfélagsins muni eiga fullt í fangi með að tileinka sér þær tækniframfarir sem framundan eru. Þessar breytingar munu lita allt samfélagið. Það sem getur orðið stafrænt verður stafrænt. Vitsmunavélar taka við hinu mannlega á fjölmörgum sviðum, svo sem á sviði öldrunar og annarrar þjónustu. Erfðatækni og læknavísindi munu breyta hugmyndum okkar um hvað sé mannlegt og eðlilegt. Þessari þróun munu fylgja siðferðisálitamál sem þarf að taka afstöðu til. Hversu langt á vélvæðing að ganga og hversu mikil  á samþætting manns og vélar að vera. Hvernig þróast menntakerfið í slíku umhverfi, heilbrigðiskerfið eða aðrir innviðir samfélagsins. Verður jafn eðlilegt að fá fría menntun eða heilbrigðisþjónustu.

Áfram veginn

Í þessu eins og svo mörgu öðru er lykilatriði að huga að breytingum í tíma, undirbúa hvernig þær henta okkur og hafa þá í huga góða fyrirmynd um velferðarsamfélag, frekar en sundurleitni og núning. Í þessu sambandi er nauðsynlegt að skoða framlag hug- og félagsvísinda við að takast á við samfélaglegar breytingar. Líklega verður mikilvægi þessara greina einna mest þegar fram líða stundir. Framtíðarfræðin hefur hingað til ekki fengið það rými sem hún hefði þurft, og gætir það nokkurrar undrunar miðað við að til framtíðar er ferðinni heitið.

Hægt er að nálgast fróðleik um framtíðarfræðina á heimasíðu Framtíðarseturs Íslands. Einnig er bent á frekari fróðleik og umfjöllun um komandi drifkrafta sem falla undir regnhlíf fjórðu iðnbyltingarinnar í tveimur ritum á heimasíðu Framtíðarsetur Íslands og Nýsköpunarmiðstöðvar Íslands, en um er að ræða ritin: Framsækinn framleiðsluiðnaður – Framtíðaráskoranir. Breyttur heimur, 2019 og Nýsköpun handan morgundagsins. Framtíðaráskoranir. Drifkraftar og meginstraumar sem geta haft áhrif á þitt fyrirtæki eða stofnun, 2018.

Mótum og njótum framtíðarinnar, hún er björt.

Höfundur: Karl Friðriksson, stjórnarformaður Framtíðarseturs Íslands og forstöðumaður hjá Nýsköpunarmiðstöð Íslands