Fyrirsjáanlegur er skortur á tæknimenntuðu fólki í framtíðinni og þá sérstaklega í tölvunarfræði. Ýmis störf verða í náinni framtíð vélvædd að hluta eða að öllu leyti og má jafnvel leiða líkur að því að mörg þeirra verði störf sem nú eru í höndum kvenna frekar en karla, en í staðin munu skapast störf sem krefjast tæknikunnáttu. Einnig má benda á að nú er verið að hanna og þróa tækni og tæki framtíðarinnar og auðvitað þyrftu bæði kynin að koma að þeirri vinnu, því að það verða jú bæði kynin sem munu nýta sér tæknina.

Það þarf að tryggja jafnari menntunar- og atvinnuþátttöku kynjanna í tæknigreinum, en hvernig förum við að því? Það er búið að reyna margt undanfarna áratugi, s.s. kynningarstörf, heimsóknir, „réttar“ myndir í kynningarefni, o.s.frv. Stofnuð hafa verið samtök eins og /sys/tur, Women Tech Iceland og Samtök kvenna í vísindum og haldinn er Stelpur og tækni dagur árlega. Forritunarkennsla hefur verið aukin í grunnskólum og meira framboð er af forritunarnámskeiðum fyrir börn, sem getur aukið áhuga á tæknigreinum.

Því miður er það þó svo, að fjöldi kvenna í tæknigreinum á háskólastigi hefur lítið sem ekkert breyst undanfarin 20 ár. Þróunin í raunvísindum, stærðfræði og tölvunarfræði hefur lítið breyst frá 1997, eins og sést á mynd 1.

 Mynd 1. Kynjamunur í raunvísindum, stærðfræði og tölvunarfræði í háskólum á Íslandi.

Ef við skoðum tölvunarfræðina sérstaklega þá sjáum við að konum hefur ekki fjölgað á rúmum 20 árum, eins og mynd 2 sýnir.

Mynd 2. Kynjamunur í tölvunarfræði í háskólum á Íslandi.

Þegar við skoðum kynjahlutföll í háskólanámi í verkfræði, mannvirki og byggingarverkfræði (orðalaga af vef Hagstofunnar) frá 1997-2017 þá sést að konum hefur fjölgað úr 18% í 45%, sem er mikil breyting, eins og mynd 3 sýnir. Ástæðan fyrir þessari þróun gæti verið nýjar námsleiðir í verkfræði s.s. Heilbrigðisverkfræði og Umhverfisverkfræði.

Mynd 3. Kynjamunur í verkfræði, mannvirki og byggingarverkfræði.

Þó að staðan hafi lítið breyst á rúmum 20 árum þá hefur hún ekki versnað og vonandi hefur það sem gert hefur verið haft sín áhrif. Það sem hefur reynst vel er t.d. að breyta framsetningu á kennsluefni og nöfnum á námskeiðum og námsbrautum. Gott dæmi er frá Berkeley háskóla þar sem námskeiðinu Introduction to Symbolic Programming var breytt í The Beauty and the Joy of Computing, sem jók aðsókn og upplifun nemenda á jákvæðan hátt.  Aukinn stuðningur við nemendur sem hafa ekki mikinn bakgrunn í forritun þegar þeir hefja nám hefur góð áhrif og einnig að fjölga kvenkennurum í tæknigreinum, sem hefur reynst vel því fyrirmyndir í námi og starfi skipta miklu máli.

Rannsóknir hafa leitt í ljós að konur velja tölvunarfræðinám síður en karlar, meðal annars vegna skorts á sjálfstrausti, fyrirmyndum og hvatningu frá kennurum og foreldrum, en einnig vegna þess að kennsluumhverfið hefur ekki alltaf verið nógu aðlaðandi fyrir konur.

Í rannsókn Þuríðar Ó. Sigurjónsdóttur (2011) á námsvali og aðstæðum kvenna í ákveðnum greinum við Verkfræði- og náttúruvísindasviði Háskóla Ísland kom í ljós að þær voru sterkir námsmenn með trú á eigin færni í stærðfræði en þurftu hvatningu og stuðning til að hefja námið og upplifðu síður en karlar virðingu, viðurkenningu og jafnrétti innan námsins.

Anna María Jóhannesdóttir (2015) rannsakaði upplifun níu kvenfrumkvöðla í vísinda-, verkfræði- og tæknigreinum (VVT greinum) kom í ljós sameiginleg persónueinkenni meðal kvennanna sem tóku þátt, s.s. jákvæðni, bjartsýni, þrautseigja og trú á eigin fyrirtæki. Fyrir utan áskoranir eins og fjármögnun og lítinn frítíma komur fram vísbendingar um kynbundnar áskoranir, fordómar og staðalímynd.

Í grein Hrafnhildar Snæfríðar- og Gunnarsdóttur og Þorgerðar Einarsdóttur (2011), sem fjallar um menningu og orðræðu innan eðlisfræði, rafmagns- og tölvuverkfræði, stærðfræði og tölvunarfræði við Háskóla Íslands, kemur fram að  í þessum greinum er umhverfið ekki alltaf aðlaðandi, opið og bjóðandi fyrir konur og flestir viðmælendur (tíu kvenstúdentar) skilgreindu sig sem „strákastelpu“, sem hefði að einhverju leyti samlagast menningunni sem ríkti í þessum deildum.

Það er áskorun að breyta viðhorfum og staðalímyndum á þessu sviði, enda margt sem hefur mótandi áhrif á námsval og nefni ég hér nokkur dæmi:

1. Fjölmiðlar og dægurmenning hafa mótandi árhrif og á þeim vettvangi er tölvunarfræðinni oftast lýst sem karlafagi og nördalegu. Hér má benda á The Big Bang Theory, Silicon Valley, The X-Files og Chuck, en þó bregður konum fyrir sem kunna á tölvur eins og í NSCI og Criminal Minds. Fyrirmyndir skapa ímyndir, fyrir suma eru þessar fyrirmyndir aðlaðandi en fyrir aðra eru þær fráhrindandi. Mikilvægt að konur (og karlar) geri sér grein fyrir að þær þurfa ekki að vera ákveðin týpa til að læra ákveðna grein, þú þarft ekki að vera nörd til að læra tölvunarfræði.
2. Áhrif jafningja eru mikil og stundum er erfitt að vera eina konan í námi eða á vinnustað. Menning í skóla og á vinnustaða skiptir miklu. Það sem sést, heyrist, er gert og ímyndað safnast saman í viðhorf sem síðan mótar líðan. Konur eiga ekki bara erfitt með að samsama sig við karla á vinnustaðnum eða í bekknum, oft finnst þeim þær ekki heldur eiga samleið með öðrum stelpum á staðnum.
3. Fjölskyldan, samfélagshópar og aðrar fyrirmyndir skipta miklu máli og tækifæri og reynsla kvenna og karla, snemma á ævinni, eru oft ólík þegar kemur að tölvum. Aukið úrval af hugbúnaði eins og tölvuleikjum undanfarið hefur vonandi dregið úr þessum mun. Rannsóknir sýna að jákvæð viðhorf foreldra hafa marktæk hvetjandi áhrif á nám nemenda og stelpur eru líklegri til að telja að stuðningur foreldra skipti máli til að ná árangri (50% vs. 37%). Viðhorf mæðra til hlutverka kynjanna getur haft mikil áhrif á starfsval dætra.
4. Áhrif menntunar eru bæði formleg og óformleg. Íslensku er mikið af karllægum orðum tengdum tækni, s.s. vísindamaður, tæknimaður, tölvumaður og vélamaður. Sjónrænir þættir skipta máli þar sem vísindamenn eru oft sýndir sem karlar, t.d. í auglýsingum og oft eru það karlar sem kenna tölvunarfræði. Viðhorf kennara, kennsluaðferðir og verkefni sem nemendur vinna skipta líka máli. Trú á eigin ágæti í stærðfræði hefur verið talin hafa áhrif á námsárangur og áhuga nemenda á tölvunarfræði, en í dag virðast þessi áhrif ekki vera eins mikil og áður var talið. Trú á eigin ágæti skýrði 79% af kynjamun í árangri árið 1976 en ekki nema 13% árið 2011. Þetta er afar jákvæð þróun, þar sem það hefur fylgt konum lengi að meta eigin stærðfræðihæfni síðri en karla, jafnvel stúlkur sem gengur vel í stærðfræði telja sig ekki vera góðar.

Að lokum langar mig að sýna myndir af plakötum sem enn eru notuð af Reykjavíkurborg og verð ég að segja að þau vekja ekki upp bjartsýni hjá mér.

Mynd tekin af plakötum sem voru til sýnis í HR 2018.

Höfundur: Dr. Ásrún Matthíasdóttir, lektor við Háskólann í Reykjavík

Heimildir

Anna María Jóhannesdóttir (2015). „Ég vil fá að vera ég sjálf þó ég sé kona“. Hvati og áskoranir kvenfrumkvöðla í vísinda-, verkfræði- og tæknigeiranum. Meistararitgerð við Viðskiptafræðideild, Félagsvísindasviðs Háskóla Íslands. Sótt 10. október 2018 á https://skemman.is/bitstream/1946/21430/1/Anna%20Mar%C3%ADa%20J%C3%B3hannesd%C3%B3ttir%20-%20MS%20ritger%C3%B0%20Lokaskjal.pdf

Hrafnhildur Snæfríðar- og Gunnarsdóttir og Þorgerður Einarsdóttir (2011). „Kannski erum við orðnar svo miklar strákastelpur að það haga sér allir eins“. Um orðræðu og áhrifavalda í menningu raun- og tæknivísindagreina. Tímarit um menntarannsóknir, 8, 2011, 103.-123. Sótt 10. Október 2018 á https://skemman.is/bitstream/1946/15868/1/Kannski-erum-vi%C3%B0.pdf

Þuríður Ósk Sigurjónsdóttir (2011). Kyngervi raunvísinda: Námsval og aðstæður kvenna í ákveðnum greinum á Verkfræði- og náttúruvísindasviði Háskóla Íslands. Meistararitgerð við Félagsvísindasvið Háskóla Íslands. Sótt 10. október 2018 á https://skemman.is/bitstream/1946/7206/1/MA_ritger%C3%B0_%C3%9E%C3%93S.pdf

Að auki var stuðst við ýmsar aðrar fræðigreinar.

Allar tölur í gröfum eru af vef Hagstofunnar