Leikir og spil eiga sinn stað í hugum allra manna. Í bók sinni Homo Ludens frá árinu 1938 sýndi hollenski fræðimaðurinn Johan Huizinga fram á, svo að ekki verður um villst, að leikir eru eldri en menningin sjálf [1]. Teningar og spil hafa öðlast nýtt líf í borðspilum nútímans, svo sem Matador, en halda jafnframt sínu upphaflega gildi. Stöðug þróun hefur orðið á teningum, spilum og borðspilum, og nýjar hugmyndir koma upp reglulega eða gamlar hugmyndir fá nýjan búning. Þáttaskil urðu með tilkomu tölvutækninnar og hefur hröð tækniþróun sl. áratugi fært heimilum aðgang að leikjatölvum nútímans. Leikjatölvan hefur nú verið til staðar í 40 ár og er hálf öld síðan fyrsti tölvuleikurinn leit dagsins ljós; en hvenær byrjuðu Íslendingar að nota leikjatölvur og hvernig hefur þróun leikjatölva verið hér á landi?

Leikjatölvur ryðja sér braut

Leikjatölvur urðu fyrst vinsælar í Bandaríkjunum og síðar meir í Evrópu og leit fyrsta leikjatölva dagsins ljós hérlendi rúmum áratugi eftir að fyrsta leikjatölvan, Magnavox Odyssey, kom út í Bandaríkjunum 1972. Leikjatölvur fengu fljótt ágætar undirtektir hér á landi. Fyrst um sinn voru orðin leikjatölva og tölvuleikur ekki mikið notuð í blaðagreinum fyrr en nýlegri kynslóð af leikjatölvum (á borð við Nintendo Entertainment System (NES)) voru fáanlegar hérlendis. Hugsanlega gæti það verið vegna þess að um nýjan tæknibúnað var að ræða og því engin íslensk nýyrði til yfir tilheyrandi tæki og tól sem fylgdu leikjatölvunni. Áhugavert er að sjá hve seint orðið leikjatölva birtist í íslenskum orðabókum. Í útgáfu af íslenskri-enskri orðabók frá árinu 2009 er leikjatölva til dæmis ekki skrásett orð [2]. Svo virðist sem orðið sé enn þann dag í dag að ryðja sér leið inn í íslenskar orðabækur. Orðin tölva og heimilistölva voru frekar notuð snemma á níunda áratugnum yfir leikjatölvur. Leikjatölvur fortíðarinnar hafa margar hverjar verið flokkaðar sem heimilistölvur og eru jafnvel enn flokkaðar sem slíkar, þar sem að þær búa yfir eiginleikum heimilistölvunnar og leikjatölvunnar. Í stað þess að nota orðið tölvuleikur líkt og tíðkast í dag var oft talað um leik, forrit eða leikjaforrit [3].

Árið 1983 fór að bera meira á tölvuauglýsingum í Morgunblaðinu en áður. Bókabúð Braga (Laugavegi 118) var ein þeirra búða sem seldi ýmsar gerðir af tölvum og leikjum. Í tölvudeild búðarinnar var hægt að nálgast tölvur á borð við Atari 400 (16 k.) og 800 (48 k.), BBC (32 k.), Commodor-64 (64 k.) og Spectrum (48 k.) á verðbilinu 8.198 kr. til 25.689 kr. Tölvuleikir í sömu verslun kostuðu þá á bilinu 400-800 kr., eftir því um hvaða tölvuleik var að ræða og fyrir hvaða tölvu [4]. Þá var sérstaklega tekið fram ef tölvan réði við mörg mismunandi forrit og auglýsa Heimilistæki hf. Sinclair Spectrum 48 K þannig árið 1983: „Ótrúlega fullkomin tölva bæði fyrir leiki, nám og vinnu“ [5]. Um sama leyti voru tölvuspilin frá Nintendo, Game & Watch, að ná vinsældum og nældi Tölvuspil hf. sér í einkaumboð Nintendo á Íslandi. Tölvuspil hf. tókst að dreifa tölvuspilunum víðsvegar um landið og var m.a. hægt að nálgast eintök á Djúpavogi, Þórshöfn, Hvammstanga og Flateyri árið 1983 [6]. Síðar var Tölvuspil hf. í viðskiptum við bandaríska varnarliðið á Íslandi og árið 1985 námu viðskipti þeirra yfir þúsund bandaríkjadölum [7].

Leiktækjasalir ná vinsældum

Leiktækjasalir voru nokkuð vinsælir um miðjan níunda áratug síðustu aldar. Um 1980 voru 4-5 slíkir salir reknir í Reykjavík, en þeim fækkaði talsvert árið 1982 þegar salurinn Einholtið var hvað vinsælastur. Stöðunum fjölgaði aftur yfir í 7-8 sali í Reykjavík árið 1984, og var L-116 (við Laugarveg) og Ásinn (Hverfisgata 105) tveir vinsælustu leiktækjasalirnir það árið. Árið 1983 óskuðu íþróttafélögin á Akureyri eftir einkarétti á leiktækjasölum þar í bæ, en sú tillaga naut ekki stuðnings bæjarstjórnar [8]. Aðgangur að leiktækjasölum takmarkaðist við 14 ára aldur og var hart tekið á þeim viðmiðum. Ungt fólk kom í leiktækjasali ekki einungis til að spila leiki, heldur einnig til að hitta vini og fá einhvers konar útrás. Þrátt fyrir að nýir spilakassar með nýjum og endurbættum leikjum kæmu fram voru eldri leikirnir vinsælli en þeir nýju, leikir á borð við Pacman, Galaga og ýmiss konar kúluspil [9]. Svo virðist sem það hafi verið mjög sveiflukenndur atvinnurekstur að vera með leiktækjasal snemma á níunda áratugnum. Helsta skýringin á því að mati Tómasar Tómassonar, eiganda unglingastaðarins Villta Tryllta Villa, var sú „að hér hafa aldrei verið settir upp vistlegir og skemmtilegir tölvuspilasalir, þar sem fjölskyldan getur komið saman, heldur hafa tölvuspilin höfðað til mjög takmarkaðs hóps.“ Hann bendir svo á að svokölluð video veitingahús hefðu slegið í gegn í Bandaríkjunum, þar sem fjölskyldan gat fengið sér að snæða og spilað tölvuspil saman þar á eftir [10]. Í dag má finna slíka sali á Íslandi og ber þar helst að nefna Keiluhöllina í Öskjuhlíð [11].

Til eru eldri dæmi um leiktækjasali hér á landi eða frá árinu 1971 þegar að Tónabær opnaði leiktækjasal í kjallara hússins en lítið var fjallað um slíka sali á þeim tíma [12]. Þegar að leiktækjasalurinn var opnaður í Tónabæ var haldið „opið hús“ þar sem 400 unglingar mættu til að skoða sig um og hefur leiktækjasalurinn eflaust fangað áhuga margra [13]. Leiktækjasalir á áttunda áratugnum voru ekki endilega með mörg tölvuspil en þar var hægt að fara í fótboltaspil, kúluspil, leika billiard, skjóta í mark og keiluspil svo eitthvað sé nefnt [14]. Árið 1979 fór af stað umræða í Morgunblaðinu um slæm áhrif leiktækjasala þegar Adda Bára Sigfúsdóttir borgarfulltrúi fullyrti „að í leiktækjasölum væri leikin sefjandi tónlist og að þar væri andrúmsloft spilavíta og að vera þar gæti jafnvel leitt til hnupls ...“ [15]. Þegar fréttin birtist í Morgunblaðinu voru fimm leiktækjasalir í Reykjavík (Grensásvegi 7, Einholti 2, Laugavegi 92, Bankastræti 11 og Aðalstræti 8) [16].

Leiktækjasölum fór síðan að fækka snemma á tíunda áratugnum um það leyti sem sífellt fleiri eignuðust leikjatölvur og gátu menn þá spilað 11 tölvuleikina heima hjá sér. Á tíunda áratugnum var leiktækjasalurinn Freddabar í miðbæ Reykjavíkur og tveir leiktækjasalir voru í Kringlunni; Galaxy og Sega (-salurinn) [17].

„Nintendo-æðið“

Árið 1993 hafði Nintendo (NES og GameBoy) náð miklum vinsældum hér á landi og var jafnvel talað um „Nintendo-æðið“ og síðar „Segaæðið“ [18]. Fyrirtækið Hljómco var þáverandi umboðsaðili Nintendo á Íslandi og Japis umboðsaðili Sega [19]. Japis ætlaði í harða samkeppni við Nintendo með því að bjóða upp á mikið og fjölbreytt leikjaúrval fyrir leikjatölvur frá Sega. Sega hætti útgáfu sinni á leikjatölvum eftir Sega Dreamcast sem kom út um aldamótin 2000 og umboðsaðilar þeirra hérlendis fóru á hausinn um svipað leyti [20]. Nintendo þykir enn vera mjög öflugt leikjatölvu- og tölvuleikjafyrirtæki og eru Bræðurnir Ormsson með umboð fyrir Nintendo á Íslandi [21].

Ólafur Jóhann og PlayStation

Þegar Sony gaf út PlayStation (PS) leikjatölvuna á tíunda áratugnum svipaði sú markaðssprenging í tölvuleikjaiðnaðinum til Nintendo á níunda áratugnum og varð hún ein vinsælasta leikjatölva sögunnar. Íslendingurinn Ólafur Jóhann Ólafsson starfaði sem forstjóri hjá Sony þegar að fyrsta PS tölvan var gefin út og var auk þess með umsjón yfir tölvuleikjaframleiðslu [22]. Ólafur nam eðlisfræði við Brandeis University í Bandaríkjunum og kynnti einn kennarinn hann fyrir Micheal Schulhof sem starfaði þá hjá Sony. Ólafur hóf störf hjá Sony árið 1985 og vann sig upp í stöðu forstjóra árið 1991, þá 29 ára gamall. Meðal verkefna hans var að vinna að nýrri leikjatölvu fyrir Sony og var Ólafur sagður „standa í eldlínunni í baráttu Sony og Nintendo um framtíðarþróun sjónvarpsleikja“ [23].

Ólafur hafði ýmislegt til málanna að leggja hvað varðar leikjatölvuiðnaðinn og virkaði oft sem óbein auglýsing fyrir PS. Árið 1994 stofnaði hann sérstaka deild innan Sony í þeim tilgangi að þróa og hanna nýja leikjatölvu sem átti að verða helsti samkeppnisaðili risanna tveggja, Nintendo og Sega [24]. Ólafur Jóhann og Sony sáu bjarta framtíð í tölvuleikja- og skemmtanaiðnaðinum sem varð til þess að miklar skipulagsbreytingar voru gerðar hjá fyrirtækinu á stuttum tíma, m.a. voru nýjar deildir stofnaðar og nafninu Sony Electronic Publishing Company breytt í Sony Interactive Entertainment. Ólafur var einn þeirra sem tók mikinn þátt í markaðssetningu PlayStation tölvunnar víðsvegar um heiminn [25]. Árið 1995 barðist hann fyrir verðlækkun á PlayStation leikjatölvunni í Japan og að verð hennar færi ekki yfir 300 bandaríkjadali (sem þá voru 19.500 ÍSK.) [26]. Hugmynd Ólafs var sú að tölvuleikirnir í PS leikjavélina yrðu aðaltekjulind Sony, í stað leikjavélarinnar sjálfrar. Til ágreinings kom vegna þessara mála sem endaði með því að honum var vikið úr starfi og var Bruce L. Stein, fyrrum starfsmaður Dreamworks, fenginn í hans stað. Haldið var í verðhugmyndina engu að síður og varð vélin ekki dýrari en 299 bandaríkjadollarar [27].

Þrátt fyrir gott verð í Japan og Bandaríkjunum var gripurinn talsvert dýrari hérlendis og kostaði árið 1995 35.990 kr. og leikir í vélina voru seldir á 4.900 kr. í verslunum Skífunnar [28]. Verð PS lækkaði töluvert á u.þ.b. einu og hálfu ári (kostaði í kringum 16.000 kr. í B.T. Tölvum árið 1997) en verð á tölvuleikjum hækkaði (kostuðu í kringum 5.000 – 6.000 kr. í B.T. Tölvum árið 1997) [29]. Líklega hafa fyrirtæki gengið að svipuðum hugmyndum og Ólafur boðaði um að tölvuleikir yrðu þeirra helsta tekjulind, þar sem leikjatölvurnar lækkuðu í verði á meðan leikjaverð stóð í stað eða hækkaði. Samkeppnisaðilar á borð við Sega buðu sína nýjustu tölvu, Sega Saturn, á 14.900 kr. og var PS ekki lengur nýjasta leikjatölvan á markaðnum. Þessir tveir þættir hafa haft mikil áhrif á verðlækkun PS [30].

Aldamótin 2000 tilkynnti Skífan í auglýsingu, sem þeir birtu í Morgunblaðinu, að PlayStation væri orðin „Mest selda leikjatölvan á Íslandi“ [31]. Hefur sala PS því gengið vel líkt og erlendis þar sem hún braut öll eldri sölumet [32].

Leikjatölvur nútímans

Helstu leikjatölvurnar á markaðnum í dag eru Microsoft Xbox 360, Nintendo Wii og Sony PlayStation 3 og voru leikjatölvur á 40,2% íslenskra heimila árið 2011 [33]. Leikjatölvur nútímans bjóða upp á fleiri möguleika en áður þekktist. Microsoft gaf Xbox 360 út árið 2005 og Sony gaf þriðju PlayStation leikjatölvuna (PS3) út ári síðar. Kraftur þeirra beggja er mun meiri en í eldri leikjatölvum og má líkja grafík og hljóðgæðum leikja við tölvugerðar kvikmyndir. Stjórntæki eru þráðlaus og bjóða tölvurnar upp á þráðlausa nettengingu. Í leikjatölvunum er þannig hægt að spila og spjalla við aðra tölvuleikjaspilara, versla í gegnum netið og hlaða niður tölvuleikjum og öðru afþreyingarefni. Xbox 360 og PS3 geta spilað kvikmyndir og tónlist og bjóða upp á ýmis konar afþreyingarefni í háskerpumyndgæðum.

Nintendo hefur komið fram með áhugaverðar nýjungar í leikjatölvuspilun og var fyrst þessara þriggja leikjatölva til að nota hreyfingar spilarans sem stjórntæki, þ.e.a.s. þegar spilarinn stjórnar því hvað gerist í tölvuleiknum með því að hreyfa sig á tiltekinn hátt. Sony og Microsoft bjóða upp á aukahlutina PS Move og Kinect í leikjatölvur sínar sem gerir spilurum kleift að nota hreyfingar til að framkvæma aðgerðir í leikjum.

Íslendingar búa til tölvuleiki

Þó að margir íslenskir tölvuleikir hafi verið gefnir út fyrir borðtölvur hafa þeir þó ekki ratað til leikjatölvanna. Það mun þó breytast með tilkomu DUST 514 frá íslenska leikjafyrirtækinu CCP síðar á þessu ári, en DUST 514 er fyrstu persónu fjölspilunarskotleikur (MMOFPS) fyrir PlayStation 3 þar sem spilarinn fer í hlutverk hermanns sem berst á einum af mörgum plánetum EVE heimsins. Spilarar DUST 514 og fjölspilunarleiksins EVE Online (sem einnig er frá CCP) munu hafa áhrif á mótun og framtíð hins gríðarstóra EVE heims sem CCP hefur skapað.
Íslendingar hafa auk þess verið duglegir að gefa út leiki fyrir snjallsíma og spjaldtölvur sem verða sífellt öflugri og bjóða upp á fleiri spilunarmöguleika en áður. Þar má meðal annars nefna leikina Tiny Places, Maximus Musicus, The Moogies, 28 Spoons Later og Godsrule sem íslenska leikjafyrirtækið Gogogic vinnur að um þessar mundir. Þó snjallsímar og spjaldtölvur flokkist seint sem leikjatölvur þá kjósa sífellt fleiri notendur að spila tölvuleiki á þeim sem hefur veitt leikjafyrirtækjum aðgang að nýjum og stórum hópi leikjaspilara.

Höfundur: Bjarki Þór Jónsson, ritstjóri Nörd Norðursins og MA-nemi í tölvuleikjafræði og -hönnun við Brunel University í London

Greinin er byggð á kafla í BA ritgerð minni í sagnfræði, Nörd norðursins. Leikjatölvur og tölvuleikir sem (sagn)fræðilegt viðfangsefni frá 2009.

Heimildir:

[1]    Huizinga, Johan, Homo Ludens, bls. 19 og 171.  []
[2]    Íslensk-ensk orðabók, Leitarorð: „leikjatölva“. [
3]    Morgunblaðið, 5. apríl 1984. „Hver er munurinn á tölvu og tölvu? BBC gefur svarið.“, bls. 17 [sjá einnig ýmsar tölvuauglýsingar í Morgunblaðinu frá árunum 1983-1990].
[4]    Morgunblaðið, 6. nóvember 1983. „Tölvur eru framtíðin! “, bls. 51.
[5]    Morgunblaðið, 8. desember 1983. „Jólagjafir frá Heimilistækjum“, bls. 35.
[6]    Morgunblaðið, 17. desember 1983. „Nintendo tölvuspilin“, bls. 19.
[7]    Alþingi, „utanríkisráðherra við fyrirspurn Svavars Gestssonar um viðskipti íslenskra fyrirtækja við bandaríska herinn.“. <www.althingi.is/altext/109/s/txt/0379.txt>, sótt 28.08.2012.
[8]    Morgunblaðið, 23. október 1983. „Aðalmál bæjarstjórnar Akureyrar: Rekstur leiktækjasala heimilaður – og þó!!“, bls. 37.
[9]    Morgunblaðið, 16. desember 1984. „Gömlu leikirnir vinsælastir – segja eigendur L-116“, bls. 42.
[10]    Morgunblaðið (II), 27. ágúst 1982. „Tölvuspil. Afþreying framtíðarinnar?“, bls. 41.
[11]    Keiluhöllin <www.keiluhollin.is>, sótt 28.08.2012.
[12]    Alþýðublaðið, 8. júlí 1971. „Nýr leiktækjasalur opnaður í Tónabæ; „Þvo upp í takt við tónlistina““, bls. 3.
[13]    Morgunblaðið, 8. júlí 1971. „Leiktækjasalur opnaður í Tónabæ – sumarstarfið hafið“, bls. 13.
[14]    Morgunblaðið, 8. mars 1979. „Steinþór Ingvarsson: Í tilefni af umræðum í borgarstjórn,“, bls. 36.
[15]    Sama heimild.
[16]    Sama heimild.
[17]    Morgunblaðið; Jólakringlan, 13. desember 1997. „Jólakringlan“, bls. 1 og Morgunblaðið, 26. apríl 1997. „Barnadagar“, bls. 48.
[18]    Morgunblaðið, 25. nóvember 1995. „Kynslóðaskipti“, bls. 24.
[19]    Morgunblaðið; Sunnudagur, 21. janúar 1996. „Umboðsmenn – rafeindavörur o.fl.“, bls. 26 og Morgunblaðið; Viðskipti/Atvinnulíf, 1. apríl 1993. „Tölvuleikjaslagur í aðsigi á Íslandsmarkaði“, bls. 10 og Dagblaðið Vísir, 17. mars 1993. „Panasonic fermingargjafir“, bls. 21.
[20]    Morgunblaðið, 24. október 2002. „Gjaldþrot Japis ehf. Samþykktar kröfur upp á 82 milljónir“, bls. 12.
[21]     Bræðurnir Ormsson, „Um fyrirtækið“. <www.ormsson.is/default.asp?content=sidur&pId=4> eða <www.ormsson.is> -> Fyrirtækið -> Um fyrirtækið, sótt 28.08.2012.
[22]    Morgunblaðið; Viðskipti/Atvinnulíf, 8. júní 1995. „Tölvuleikir“, bls. 1.
[23]     Morgunblaðið; Viðskipti/Atvinnulíf, 13. júní 1991. „Sony veðjar á Íslendinginn.“, bls. 7.
[24]    Morgunblaðið; Viðskipti/Atvinnulíf, 26. maí 1994. „Sony“, bls. 1.
[25]    Morgunblaðið; Viðskipti/Atvinnulíf, 16. ágúst 1995. „Ólafur Ólafsson kynnir breytingar hjá Sony“, bls. 3 og Morgunblaðið; Viðskipti/Atvinnulíf, 14. september 1995. „Sony“, bls. 1.
[26]    Morgunblaðið; Viðskipti/Atvinnulíf, 23. nóvember 1995. „PlayStation á Íslandi“, bls. 5.
[27]    Morgunblaðið; Viðskipti/Atvinnulíf, 25. október 1995. „Wall Street Journal um átök innan Sony Interactive Entertainment.“, bls. 14
[28]    Morgunblaðið; Viðskipti/Atvinnulíf, 23. nóvember 1995. „PlayStation á Íslandi“, bls. 5.
[29]    Morgunblaðið, 3. maí 1997. „BT gefur frípunktinn“, bls. 7.
[30]    Morgunblaðið; Kringlukast, 22. október 1997. „Japis“, bls. 5.
[31]    Morgunblaðið, 9. apríl 2000. „PlayStation. Mest selda leikjatölvan á Íslandi“, bls. 57.
[32]     Wolf, Mark J. P., The Video Game Explosion. A History, bls. 177-178.
[33]    Hagstofa Íslands, „Tæknibúnaður heimila 2002-2011“. <www.hagstofa.is> -> 7. Ferðamál, samgöngur og upplýsingatækni -> Upplýsingatækni -> Tæknibúnaður heimila 2003-2011 -> Ár: 2003-2011, Skipting: Alls Tæknibúnaður: Leikjatölvur, -> Áfram, sótt 29.08.2012.