Í kjölfar hrunsins sem orðið hefur í efnahagslífi þjóðarinnar á síðustu mánuðum, hafa nýsköpun og sprotafyrirtæki gjarnan verið nefnd sem tvö af mikilvægustu tækjunum við endurreisn efnahagslífsins. Í raun hafa sprotafyrirtæki þó alltaf verið lykillinn að öflugu efnahagslífi. Okkar bestu fyrirtæki, svo sem Össur, Marel og CCP, voru stofnuð sem sprotafyrirtæki. Þá hafa fjölmörg efnileg upplýsingatæknifyrirtæki sprottið upp og vakið athygli á undanförnum árum, til dæmis Calidris, Dohop, Gogogic og Eff2 Technologies, svo nokkur séu nefnd. Í þessum greinarstúf er ætlunin að ræða mikilvægi háskóla landsins og opinberra rannsóknarsjóða fyrir tilurð slíkra sprotafyrirtækja.
Tegundir sprotafyrirtækja.

Sprotafyrirtækjum í upplýsingatækniiðnaði virðist í grófum dráttum mega skipta í tvo flokka. Annars vegar er um að ræða fyrirtæki sem beita
þekktri tækni, en gera það á nýju sviði eða mun betur en áður þekktist. Þessi fyrirtæki byggja annars vegar á hugkvæmni og elju frumkvöðlanna
og hins vegar á traustri tæknimenntun starfsmanna. Að auki hafa mörg þessara fyrirtækja nýtt opinbera sjóði, eins og Tækniþróunarsjóð og Nýsköpunarsjóð.

Hins vegar er um að ræða fyrirtæki sem byggja á uppfinningu nýrrar tækni, sem ekki var til áður. Slík sprotafyrirtæki þurfa venjulega að ganga í gegnum margra ára ferli við rannsóknir og þróun áður en uppfinningin verður hagnýtanleg og þau fara að skila verulegum árangri. Mjög oft fer rannsóknarhlutinn í raun fram við háskóla og sprotafyrirtækið sjálft er ekki stofnað fyrr en uppfinningin er komin á hagnýtanlegt stig. Öflugt rannsóknarstarf við háskóla landsins og öflugir opinberir rannsóknarsjóðir eru því nauðsynleg forsenda þess að það ferli gangi upp. Því miður eru of fá fyrirtæki í þessum síðari flokki, sem bendir til þess að gera þurfi betur á þessu sviði.
Dæmisaga af sprotafyrirtæki

Undanfarin ár hefur höfundur greinarinnar unnið að alþjóðlegu rannsóknarverkefni sem náði ákveðnum lokapunkti í tilurð sprotafyrirtækisins Eff2 Technologies. Þetta sprotafyrirtæki hefur verið nokkuð í fréttum að undanförnu, en það er í samstarfi við lögregluna að vinna að hugbúnaði sem verður notaður til að bera kennsl á klámefni ýmiskonar, einkum barnaklám. Með þessu ætti að skapast verulegt hagræði í störfum lögreglunnar, sem
getur þá sinnt öðrum verkum í staðinn. Forsaga sprotafyrirtækisins nær alla leið aftur til ársins 2002, en þá stofnaði höfundur til þessa alþjóðlega rannsóknarverkefnis við tölvunarfræðideild Háskólans í Reykjavík í samstarfi við Laurent Amsaleg, vísindamann við frönsku rannsóknarstofuna IRISA. Verkefnið snérist upphaflega um aðferðir við hraðvirka leit að höfundarréttarbrotum í stórum myndagrunnum. Eftir margra ára rannsóknar- og þróunarstarf náði tæknin einnig til auðkenningar myndskeiða og varð sú tækni grunnurinn að Eff2 Technologies. Margir aðrir möguleikar eru á hagnýtingu grunntækninnar sem ættu tvímælalaust að geta orðið vaxtarbroddar í atvinnulífinu í framtíðinni. Rannsóknarverkefnið hafði bæði fræðilegan og hagnýtan þátt, og féll því mjög vel að starfi tölvunarfræðideildar HR. Stór hluti rannsóknarvinnunnar hefur verið unninn af fjölmörgum nemendum á hinum ýmsu námsstigum, en þó einkum þeim þremur nemendum sem stofnuðu sprotafyrirtækið í samvinnu við HR. Þess má geta að Herwig Lejsek, framkvæmdastjóri Eff2 Technologies, kom upphaflega til HR í eina önn sem skiptinemi frá Austurríki, en innritaðist svo í meistaranám við skólann og er núna á síðustu  stigum doktorsnáms. Háskólinn í Reykjavík lagði til verkefnisins hvers kyns aðstöðu, búnað og sérfræðinga, en auk þess var rannsóknarverkefnið styrkt af Rannsóknarsjóði í fimm ár. Þá tók Tækniþróunarsjóður við og styrkti sprotafyrirtækið við vöruþróunina. Því til viðbótar hafa fengist ýmsir smærri styrkir frá Nýsköpunarsjóði, Rannsóknarnámssjóði og fleiri aðilum. Aðgangur að rannsóknarfé Sprotafyrirtækið Eff2 Technologies er gott dæmi um hvernig öflug
háskóladeild, eins og tölvunarfræðideild HR, með aðgang að rannsóknarfé gegnum samkeppnissjóði, getur orðið uppspretta kraftmikilla og mikilvægra
sprotafyrirtækja. Því miður er það samt svo að styrkjakerfið er hlutfallslega of lítið á Íslandi og því eru slík dæmi, eins og áður var sagt frá, alltof fá.  Þrátt fyrir að Ísland leggi hlutfallslega mikið fé til rannsókna og þróunar á alþjóðavísu, samkvæmt opinberum tölum, fer aðeins lítill hluti þess fjár til samkeppnissjóða. Á því sviði stöndum við nágrannaþjóðum okkar langt að baki. Oft er því haldið fram að það sé enginn munur á beinu framlagi til háskóla og rannsóknarstofnana og til rannsóknarsjóða, en ég tel reynsluna hafa sýnt að samkeppnissjóðir eru mun betur fallnir til þess að efla rannsóknarstarf.
Þessi takmörkun á rannsóknarfé í samkeppnissjóðum hefur haft þrjár meginafleiðingar gegnum tíðina, sem allar eru alvarlegar fyrir nýsköpun og sprotafyrirtæki. Í fyrsta lagi eru of fáir styrkir veittir á ári hverju. Það þýðir að vafalítið eru til fjölmargar góðar rannsóknarhugmyndir sem ekki fengu nægilegan framgang, en hefðu annars getað orðið uppsprettur sprotafyrirtækja framtíðarinnar.
Í öðru lagi eru styrkirnir alltof smáir og ná yfir of skamman tíma. Smæð rannsóknarstyrkjanna takmarkar mjög stærð rannsóknarhópanna og þar með samkeppnishæfni háskólanna á alþjóðlegum vettvangi, og gerir þeim erfitt fyrir að keppa við iðnaðinn um innlenda nemendur og að laða erlenda nemendur til landsins. Sem dæmi má nefna að lengstu verkefnisstyrkirnir ná aðeins yfir þrjú almanaksár, meðan rannsóknir doktorsnema ná að minnsta kosti yfir fjögur almanaksár, og því er ekki hægt að tryggja styrk fyrir nemendur allan námsferil þeirra.
Í þriðja lagi, sem er líklega bein afleiðing af fáum og smáum styrkjum, þá er umsóknarformið mjög niðurnjörvað. Þannig er til dæmis nauðsynlegt, þegar sótt er um styrk til þriggja ára, að lýsa verkþáttum fyrir öll þrjú árin. Slíkar áætlanir eru mjög þarfar fyrir Tækniþróunarsjóð og Nýsköpunarsjóð, en augljóslega er ekki hægt að gera nákvæmar áætlanir þegar um rannsóknarverkefni er að ræða, þar sem niðurstöður fyrri ára geta haft gríðarleg áhrif á hvað gerist á seinni árunum. Lykillinn að styrkveitingum ætti að vera fyrri árangur vísindamannanna, gæði og nýnæmi þeirra hugmynda sem unnið er að, og möguleg áhrif niðurstaðna á nýsköpun, frekar en nákvæm verkáætlun. Til að mæla árangur styrkjakerfisins og beina styrkjum til okkar bestu vísindamanna þarf svo að auka eftirfylgni með verkefnum verulega.
Nokkuð jákvæð þróun hefur átt sér stað á undanförnum árum varðandi stærð sjóða og styrkja, en miklu betur má ef duga skal. Að auki er nauðsynlegt, í ljósi þess hversu smátt vísindasamfélagið er á Íslandi, að nýta alþjóðasamfélagið sem mest við mat á umsóknum og úthlutun styrkja. Annars er alltaf sú hætta fyrir hendi að hagsmunatengsl ráði ákvörðunum frekar en gæði rannsóknanna, og á því höfum við ekki efni.
Niðurlag

Það má ljóst vera af ofansögðu að öflugir háskólar og opinberir rannsóknarsjóðir eru afar mikilvægir fyrir nýsköpun og sprotafyrirtæki. Jákvæð þróun hefur átt sér stað í samkeppnissjóðum á allra síðustu árum, en þörf er á að bæta kerfið enn frekar með því annars vegar að setja hlutfallslega meira fé í samkeppnissjóði, sem notað væri til fleiri og stærri styrkja, og hins vegar að tryggja betra og óháðara ferli við gæðamat og úthlutun.

Höfundur: Dr. Björn Þór Jónsson, dósent við tölvunarfræðideild Háskólans í Reykjavík