5. hluti: 2005-2014 - Upplýsingabyltingin skapar ný tækifæri

Áratugnum 2005–2014 lyktaði á því að fimmtíu ár voru frá komu fyrstu tölvunnar til Íslands. Í upphafi hans var góðæri á Íslandi. Bankakerfið hafði þanist út og meðal annars dregið til sín mikið og hálaunað vinnuafl í tölvugeiranum, einkum hugbúnaðargerð. Snemma árs 2008 voru blikur á lofti í efnahagsmálum og gengi íslensku krónunnar gagnvart erlendum gjaldmiðlum hóf að lækka, enda hafði það að margra mati verið alltof hátt skráð í þenslu undangenginna missera. Um mánaðamótin september–október varð bankahrun á Íslandi þegar allir þrír stóru bankarnir féllu. Þeir höfðu allir töluverð umsvif erlendis og höfðu vaxið langt umfram það sem þeir þoldu. Afleiðingarnar voru gríðarlegar og skyndilega fengu Íslendingar smjörþefinn af því hvað gerist þegar innviðum samfélagsins er ógnað.

Á ögurstundum sem þessum er mikilvægt að bregðast hratt og örugglega við. Mikill fjöldi Íslendinga er staddur erlendis hverju sinni og ennfremur útlendingar á Íslandi. Mikið reið á að halda greiðslumiðlun gangandi þrátt fyrir fall bankanna og tryggja viðtöku og uppgjör kortagreiðsla.

Strax og hrunið varð gekkst Seðlabankinn í ábyrgð fyrir kortagreiðslumiðlun á Íslandi. Skipta þurfti um uppgjörsmynt milli Íslands og allra erlendu kortafélaganna nánast yfir nótt. Tryggja þurfti að greiðslur til erlendu kortafélaganna fyrir úttektir Íslendinga erlendis næðust tímanlega á uppgjörsreikninga erlendis, þrátt fyrir hryðjuverkalög sem Bretland setti á Ísland og allar millifærslur sem áður höfðu verið rafrænar voru núna handgerðar og sættu sérstöku eftirliti.

Með samstilltu átaki allra sem komu að greiðslumiðlun á Íslandi tókst að halda alþjóðlegri greiðslumiðlun hnökralausri. Einstaka korthafi lenti í vandræðum erlendis ef viðkomandi seljandi taldi að íslenska greiðslukortið myndi ekki virka lengur, en engar ráðstafanir voru gerðar í posum erlendis til að koma í veg fyrir notkun íslenskra korta. Þess má einnig geta að greiðslumiðlun innan Íslands var algerlega hnökralaus. Innviðir greiðslukortakerfanna héldu þegar á reyndi.[1]

Samfélagið lék á reiðiskjálfi og mótmæli í miðborg Reykjavíkur voru stigvaxandi eftir því sem leið á veturinn 2008. Samfélagsmiðlarnir léku umtalsvert hlutverk í þeirri atburðarás og að sumra mati lykilhlutverk. Í lok janúar 2009 féll ríkisstjórnin og minnihlutastjórn var skipuð fram að alþingiskosningum í apríl. Alþingi skipaði rannsóknarnefnd sem skilaði frá sér skýrslu í apríl 2010 þar sem ítarlega var fjallað um aðdraganda og ástæður hrunsins.[2]

Afleiðingar hrunsins voru margvíslegar, bæði mælanlegar og huglægar. Atvinnuleysi fór vaxandi og var óvenju mikið á íslenskan mælikvarða, fór hæst í 9,3% í febrúar 2010. Hrunið hafði töluverðar afleiðingar fyrir fólk sem starfaði í upplýsingatæknigeiranum. Heilu tölvudeildunum, einkum í bönkunum, var sagt upp og fólk sem hafði verið keypt frá hugbúnaðarhúsunum og oft notið bestu launanna í stéttinni stóð skyndilega uppi án atvinnu. Til að byrja með héldu flestir að sér höndum.

Þeim óx fiskur um hrygg sem höfðu séð upplýsingatæknina sem farveg fyrir lýðræðisumræðu. Hugtök eins og „edemocracy“[3], lýðræðisleg beiting upplýsingatækni, urðu hluti af umræðunni og hugmyndum um íbúalýðræði hrundið í framkvæmd. Sveitarfélög fóru í auknum mæli að tileinka sér möguleika til notkunar netsins í samskiptum við íbúana.  

Hlutfall reglulegra netnotenda í Evrópu. Úr Hagtíðindum 2015:1.[4]

Eftir 2010 fór að bera á efnahagslegum batamerkjum, atvinnuleysi minnkaði og ferðaþjónustan naut góðs af tiltölulega lágu gengi íslensku krónunnar auk þess sem athygli hafði óvænt beinst að Íslandi við Eyjafjallajökulsgosið árið 2010, sem lagði flugumferð víða um Vesturlönd á hliðina.

Eftir efnahagshrunið tók tíma fyrir samfélagið að komast í fyrra horf og sjálfsagt má um það deila hvort svo hafi orðið. Eitt er þó ljóst að hlutur upplýsingatækninnar skertist ekki í þessum umbrotum og í lok tímabilsins sem í hönd fór eftir hrun, árið 2014, var Ísland sem fyrr í hópi þeirra landa sem voru með mesta internetnotkun í heiminum. Ef einungis er litið á þau lönd í Evrópu þar sem netnotkun heimila var hvað mest er Ísland þar á toppnum, 2014, eins og verið hafði um langt skeið; aðeins tvö önnur lönd, Lúxemborg og Holland, voru með jafnhátt hlutfall nettengdra heimila, eða 96%.

Ef litið er til fyrirtækja sem tengdust upplýsingatækni á einhvern hátt árið 2014 þá kemur ýmislegt forvitnilegt í ljós. Fyrirtækin í sölu tölva og tölvubúnaðar voru um hundrað talsins, yfir 600 voru í hugbúnaðargerð og önnur fyrirtæki í skyldum rekstri býsna mörg.

Fyrirtæki í tölvutengdum rekstri 2014 samkvæmt leit á vef Hagstofunnar.[5]

Þá ber að geta þess að á tímabilinu varð mikil sprenging í notkun gagna og bæði viðskiptagreind og vöruhús gagna voru í mikilli uppsveiflu.

Þótt áratugurinn 2005–2014 sé fyrst og fremst áratugur mikilla breytinga í tölvu- og upplýsingatækni er ekki síður áhugavert að velta því fyrir sér hvað hafi orðið um eldri tölvubúnað. Er honum alltaf hent jafnharðan á haugana? Ekki alltaf, hjá Íbúðalánasjóði er enn í gangi tölva sem hefur ekki verið slökkt á síðan árið 1999. Hún keyrir á stýrikerfinu OS/2, er búin innbyggðum RAID-diskastæðum og hefur ekki verið endurræst síðan hún hóf vinnslu. Afköstin eru ekki mikil og opinberlega er hún ekki talin vera í notkun, en á meðan ekki er slökkt á henni heldur hún áfram, 24 stundir á sólarhring, sjö daga vikunnar, og gæti alveg haldið því áfram um ókomin ár.[6]

Vélbúnaður, forritunarmál, gagnagrunnar og stýrikerfi 2005–2014

Vélbúnaður og gagnavinnsla: Einkatölvur – einn notandi, mikill sveigjanleiki, töflureiknar, ritvinnsla, tölvugrafík; Sýndartölvur (Virtual Machines); Fækkun netþjóna með tilkomu VMware og ytri gagnageymsla (SAN og NAS); Tilkoma stóru gagnaveranna – Skýið og flutningur hugbúnaðar (og gagna) þangað. Á þessu tímabili varð opinn hugbúnaður af ýmsu tagi útbreiddur, bæði ókeypis (free software) og með opnu hugbúnaðarleyfi (open source).

Forritunarmál þessa tíma voru: Java, C++, C# (í .NET-umhverfi), JavaScript, Objective-C, Python, Ruby on Rails.

Gagnagrunnar: Oracle, MySQL, PostgreSQL, MongoDB, Hadoop, SQL Server.

Stýrikerfi: Unix; Windows: XP, 2000, Vista, 7 og 8; Ýmis Linux-stýrikerfi, meðal annars Red Hat, Debian og Ubuntu.

Vafrar: Netscape, Mozilla Firefox, Internet Explorer, Opera, Apple Safari, Google Chrome.

Rafræn stjórnsýsla í Reykjavík

Í Tölvumálum árið 2011 er fjallað um reynslu Reykjavíkurborgar af rafrænum viðskiptalausnum og ekki síst í samskiptum við birgja. Þar kemur fram að báðir aðilar hafi sparað sér umtalsverðar fjárhæðir með minni pappírsnotkun og bættum afstemmingum; færri starfsmenn þurfi því til að vinna einfaldari verk. Þar segir: „Krafan um ákveðnar upplýsingar á reikningum hefur tryggt að reikningar fara strax í samþykktaferli og öll vinnsla hefur orðið skilvirkari til hagsbóta fyrir Reykjavíkurborg og birgjana sjálfa.“ Móttaka og skráning reikninga þótti einnig öruggari. Ákveðið var að fara út í tilraunaverkefni á þessu sviði.[8]

Áherslan undanfarin ár hefur einkum verið að skapa rafrænar viðskiptalausnir sem gera Reykjavíkurborg kleift að taka móti stórum hluta reikninga frá birgjum rafrænt. Reikningar koma frá 5-6 þúsund birgjum og eru samtals um 200 þúsund reikningar á ári. Um 23 þúsund reikningar koma með SPAN-tækni sem tekin var upp árið 2003 en allir birgjareikningar hafa verið skannaðir inn frá 2003. Tilraunaverkefni með rafræna birgjareikninga var sett upp haustið 2010[…] Mjólkursamsalan (MS) sem er einn stærsti birgi [svo] borgarinnar var tilbúinn að taka þátt í tilrauninni frá upphafi en MS sendir Reykjavíkurborg um 12-13 þúsund reikninga á ári. […] Gert er ráð fyrir að rafrænir birgjareikningar verði á bilinu 50-60 þúsund á næsta ári og við það bætast um 23 þúsund […] reikningar. […]

Næsta verkefni er að senda út alla innri reikninga rafrænt og er undirbúningur á lokastigi. Miðað er við að í lok september 2011 verði allir innri reikningar orðnir rafrænir, en það eru um 6-8 þúsund reikningar á ári![9]

Reykjavíkurborg innleiddi árin 2001–2003 Oracle Business Suite, sem er fjárhags- og launakerfi frá Skýrr, og var því rétt á undan ríkinu að innleiða staðlað erlent kerfi til að halda utan um stærstu mál borgarinnar.[10]

Árin 2005–2014 voru sannkallað blómaskeið í leikjaiðnaði á Íslandi þótt ekki hafi alltaf verið siglt lygnan sjó. Leikjaflóran er stór og flestir þeir sem mestum árangri hafa náð hér á landi hafa starfað um allan heim og verið á alþjóðlegum markaði. Leikjaiðnaðurinn hefur óumdeilanlega skapað mörg störf hér á landi og því full ástæða til að fjalla ögn nánar um það sem gerðist á þeim vettvangi á þessum áratug.

Í kringum árið 2009 voru leikjafyrirtæki innan Samtaka íslensks leikjaiðnaðar með samtals 575 starfsmenn innan sinna vébanda og þar af 311[11] á Íslandi, en alls störfuðu tæplega 2700 manns við hugbúnaðargerð og ráðgjöf á Íslandi árið 2008 og hafði þá fækkað ögn frá árinu 2007.[12] Ætla má að meira en einn af hverjum tíu í hugbúnaðariðnaðinum hafi starfað hjá leikjafyrirtækjum.

Þessi þróun varð ekki til úr engu, markvisst var unnið að því að koma leikjafyrirtækjum á laggirnar og efla þau, hlúa að sprotafyrirtækjum og ýta undir nýsköpun í leikjum. Stundum bar þetta árangur, ekki síst í kjölfar efnahagskreppunnar þegar margir litu á nýsköpun í hugbúnaðargerð sem góða aðferð til að vinna gegn afleiðingum bankahrunsins.

En á þessum markaði er einnig gríðarleg samkeppni. Stefán Hrafnkelsson hjá Betware sagði í viðtali við Frjálsa verslun 2011 að um tíu stór fyrirtæki bitust um markaðinn við gerð hugbúnaðar fyrir leikjafyrirtæki og mikið væri um uppkaup á keppinautunum.[13]

Tölvuleikjamarkaðurinn er stór í sniðum á alþjóðlegan mælikvarða, mun stærri en kvikmyndaiðnaðurinn. Stærstu frumsýningar á vinsælum tölvuleikjum hala inn mun meira fé en stærstu frumsýningar vinsælla kvikmynda. Það er því ekki að furða að sífellt fleiri sæki í að mennta sig á þessu sviði og Háskólinn í Reykjavík er til dæmis farinn að bjóða upp á tölvuleikjalínu í kennslu sinni í tölvunarfræði.[14]

Áframhald og nýjungar hjá CCP – 230.000 EVE Online-áskrifendur á nokkrum árum

Eftir að fjölþátttakendaleikurinn EVE Online hafði náð umtalsverðri útbreiðslu á leikjamarkaði víða um heim var það járn hamrað vel af hálfu framleiðandans CCP, enda hefur leikurinn haldið velli vel á annan áratug. Einnig var farið að huga að nýjum leikjum. Árið 2008 voru áskrifendur EVE Online 230.000 um allan heim og starfsmenn CCP voru 340.[15] Flestir urðu starfsmennirnir 660 árið 2011 í nokkrum löndum en flestir þó á Íslandi. Árin þar á eftir fækkaði þeim talsvert þar sem ákveðið var að hætta við einn leikinn, World of Darkness, sem hafði verið í vinnslu í sjö ár, vegna dræmra undirtekta. „Í lok ársins 2013 voru þrumuský á lofti,“ eins og Hilmar Veigar framkvæmdastjóri CCP orðar það. Fyrirtækið stóð þó af sér það áfall en fækkaði bæði starfsmönnum og starfsstöðvum sínum erlendis. EVE Online hélt áfram að vera helsta tekjulind fyrirtækisins en aðrir leikir hafa verið þróaðir og fengið ágætar viðtökur.[16]

Frá Fanfest CCP árið 2004. Aðalsteinn Rúnar Óttarsson (kynnir), Kjartan Pierre Emilsson, Reynir Harðarson, Hilmar Veigar Pétursson, Torfi Frans Ólafsson og Nathan Richardsson.

Kringum leikinn EVE Online hafa allt frá fyrsta starfsári verið haldnar hátíðir erlendis og á Íslandi, Fanfest, fyrir þátttakendur alls staðar að úr heiminum, og hafa þær oft verið mjög fjölmennar.

Fræðslu- og leikjaefni fyrir börn og fullorðna

Snemma var farið að huga að því að nýta tölvur, internet, margmiðlunartækni og aðra þá tækni sem fylgdi tölvuöld til að fræða börn jafnt sem fullorðna. Nokkur dæmi er vert að taka.

Árið 2009 gerði nemandi við Háskóla Íslands, Jóna Rún Gísladóttir, athugun á námsleikjum í leikskólum og fjallaði einn kaflinn um tölvuleiki. Hún benti meðal annars á Krakkasíðu Námsgagnastofnunar og að þeir leikir sem þar var bent á væru sérstaklega framleiddir fyrir skóla á Íslandi. Þeirra á meðal voru Orðakistur Krillu, sem þjálfa nemendur í lestri og að raða orðum í stafrófsröð og lesa rím. Einnig voru þar minnisleikur, stafaleikir og stærðfræðileikir.[17]

Einkaaðilar hafa sótt á þennan markað. Íris Andrésdóttir hjá Gogogic velti því fyrir sér hvernig hægt væri að nýta tölvu- og símatækni á uppbyggilegan hátt fyrir börn. Hún var útivinnandi móðir en jafnframt menntuð í tölvunarfræði og uppeldis- og menntunarfræði: „Í þessum stafræna heimi er „Hvaða leiki get ég leyft barninu mína að spila?“ spurning sem allir foreldrar þurfa að svara“. Hún ákvað að svara því með því að þróa í vinnu sinni leik sem væri einfaldur og örvaði skilningarvitin, Symbol6 Redux, en þessi leikur var framleiddur fyrir iPhone, iTouch og iPad.[18]

Margar metnaðarfullar tilraunir hafa verið gerðar á leikjamarkaðnum á Íslandi. MindGames er eitt dæmið um slíka nýsköpun, en það var eitt af fyrstu fyrirtækjum á alþjóðavísu sem hönnuðu leiki sem byggja á því að virkja heilabylgjur notenda. Tilgangur MindGames var að gera fólki kleift að þjálfa sig í að stjórna eigin streitu og einbeitingu. Leikjunum var stýrt beint með einbeitingu og slökun leikandans, gegnum heilabylgjutól sem voru til á neytendamarkaði.

MindGames: Leikmaðurinn hleður upp mynd af einhverjum í lífi sínu sem hefur truflandi áhrif á hann/hana. Tekur upp setningu sem tengist viðkomandi, til dæmis: Þú ert ekki nógu góð(ur). Andlitið og röddin sem geta verið reiðileg í fyrstu breytast eftir því sem leikmaðurinn slakar á, andlitsdrættir mildast og röddin verður lágstemmdari. Hönnun frá Ragnari Má Nikulássyni og Kötlu Rós Völudóttur.

MindGames varð fyrsta fyrirtækið í heiminum til að selja slíka tölvuleiki fyrir iOS, en framleiddi í heildina þrjá leiki fyrir það stýrikerfi og einnig fyrsta fjölspilunartölvuleikinn á Facebook sem stjórnað er með hugaraflinu (í lokaðri beta-útgáfu). Þetta var einnig tilraun til þess að setja á almennan markað dæmi um svokallaða „alvarlega leiki“, („serious games“) – tegund af tölvuleikjum þar sem leikendur öðlast þekkingu eða getu sem nýtist þeim í daglegu lífi við það eitt að spila.[19]

Frá heimsdegi barna í Gerðubergi 2012. Barn að leika leikinn 28 Spoons Later, leik frá MindGames. Leikmaðurinn á að einbeita sér til að beygja skeiðar til þess að forðast að vera étinn af uppvakningi. Ljósmyndari: Hannes Högni Vilhjálmsson.

Tölvuleikurinn Maximus Musicus, sem íslenska tölvuleikjafyrirtækið Fancy Pants Global þróaði fyrir iPhone, er gott dæmi um leik sem sameinar fræðslu og skemmtun.[20] Hann var þróaður eftir karakter úr barnabókum eftir Hallfríði Ólafsdóttur. Þegar leikurinn kom út var honum og tilgangi hans lýst svo: „Markmiðið með Maximúsinni er að kynna heim klassískrar tónlistar fyrir börnum.“ Kynningin á þessum heimi sígildrar tónlistar var á forsendum barnanna og var á þennan hátt: „Í leiknum fá krakkar að kynnast hljóðfærunum Xylophone, hörpu, píanó og ásláttarhljóðfærum í litlum leikjum ásamt púsluspili, leyniboxi og draumaleik. Leikirnir eru alls 7 í þessari útgáfu.“

Margir tölvuleikir sem náð hafa vinsældum eiga sér hliðstæðu í öðrum miðlum, leikhúsi, bókum eða kvikmyndum, eða öfugt. Það er hliðstætt því sem gerist í eldri miðlum þar sem bók, kvikmynd og sjónvarpsþættir voru algeng röð framleiðslu, en í kringum tölvuleikina er röðin engan veginn skýr.

Framhald vaxtar Betware – þeir fiska sem róa

Áratugurinn 2005–2014 var tími áframhaldandi vaxtar hjá Betware. Ýmis fyrirtæki sóttust eftir því að Betware sameinuðust þeim, á meðan Betware var tiltölulega lítið fyrirtæki, en Stefán Hrafnkelsson framkvæmdastjóri svaraði þeim kurteislega að á meðan fyrirtækið væri með vöxt upp á 100% á ári væri miklu betra að halda áfram á sömu braut. Hann uppskar lítinn fögnuð og í einu tilviki hótanir um að fyrirtækið yrði knésett og ætti enga möguleika á að lifa af.[22] Fyrirtækið hélt sjó og það má segja að það hafi gengið eftir að starfa með því hugarfari sem Stefán lýsti í fyrirlestri á UT-deginum 2010: Þeir fiska sem róa.[23] Fyrirtækið hélt því áfram óbreyttri en vaxandi starfsemi og fleiri viðskiptavinir bættust í hópinn. Þeirra á meðal var stór aðili á spænskum leikjamarkaði, Cirsa, og einnig var mikilvægur samningur Betware um samvinnu við fyrirtækið Microgaming.[24] 

Árið 2013 var Betware selt til austurrísku fyrirtækjasamsteypunnar Novomatic en þá voru starfsmenn hér á landi orðnir vel yfir hundrað talsins og starfsemin hér hefur haldið áfram með svipuðu sniði eftir kaupin.

Plain Vanilla og flaggskipið QuizUp

Fyrsta þekkta afurð leikjafyrirtækisins Plain Vanilla var forritið (appið) Moogies fyrir iPhone og iPad. Það komst á forsíðu netverslunar Apple og gerði það gott um hríð en þegar það hvarf af forsíðunni þá dróst salan saman. Árið 2012 voru starfsmenn Plain Vanilla sjö.[25] The Moogies var ætlaður fyrir börn á aldrinum 2–6 ára.

„Við hjá Plain Vanilla eru mjög spennt að sjá hvernig heimurinn tekur á móti The Moogies,“ segir Þorsteinn Baldur Friðriksson framkvæmdastjóri Plain Vanilla. „Apple App Store markaðurinn er gríðarlega stór og samkeppnin er mjög hörð. Við trúum því hinsvegar að The Moogies skari fram úr í flokki tölvuleikja fyrir börn og vonumst því eftir að fá góðar móttökur.“ Á markaðnum skipta einkunnir notenda miklu máli og því viljum við hvetja Íslendinga sem prófa leikinn og hafa gaman af til þess að gefa leiknum einkunn og jafnvel umsögn.“[26]

Moogies gekk ekki sem skyldi og því var farið út í þróun á nýjum leik. Það var svo árið 2012 sem flaggskipið QuizUp kom á markað. Erlendir fjárfestar komu inn í fyrirtækið og þróun leiksins var haldið áfram af fullum krafti og var svo enn þegar sögu þessari lýkur, árið 2014.[27]

Féð verður nýtt til markaðssóknar og frekari þróunar QuizUp, sem er hugbúnaðargrunnur fyrir gerð spurningaleikja fyrir snjallsíma og önnur smátæki.

Með QuizUp geta notendur snjallsíma og tækja sem nota iOS og Android stýrikerfin mæst og keppt sín á milli í spurningarleikjum sem tengjast afmörkuðu áhugasviði, óháð tæki eða staðsetningu í heiminum. Fyrirtækið hefur gefið út fjóra leiki sem byggja á grunninum, þ.á.m. Math QuizUp og Twilight QuizUp, sem gerður var í samstarfi við framleiðendur Twilight kvikmyndanna. […]

Frá því að fyrstu QuizUp leikirnir komu út á síðasta ári hefur fjöldi notenda farið fram úr björtustu vonum og skráðu um milljón nýir notendur sig á síðasta ársfjórðungi.

„Eftir að við gáfum út fyrstu QuizUp leikina á síðasta ári sáum við hversu ótrúlega sterkum böndum fólk binst leikjunum og ekki síður öðrum notendum. Við áttuðum okkur á að hér væri tækifæri til að skapa algjörlega nýjan samskiptavettvang sem við höfum hug á að þróa áfram,“ segir Þorsteinn Friðriksson, stofnandi og forstjóri Plain Vanilla.

„QuizUp er vettvangur þar sem fólk sem deilir sömu áhugamálum getur kynnst og átt samskipti hvar sem það er í heiminum.“[28]

Gogogic – við reyndum

Fyrirtækið Gogogic var sett á laggirnar vorið 2006. Upphaflega voru starfsmenn aðeins tveir en þremur árum síðar voru þeir orðnir sextán og starfsemin komin í gott húsnæði. Fyrirtækið hélt áfram að sinna tilfallandi vinnu meðfram því að þróa eigin vörur og stefnan sett á leikjagerð. Auglýsingaleikir voru hluti af seldri þjónustu en tengdust jafnframt því sem fyrirtækið vildi einbeita sér að. Þótt ýmsir fjárfestar telji þau fyrirtæki sem einbeita sér að þróun áhugaverðari en þau sem vinna meðfram eða að miklu leyti í öðrum verkefnum, þá eru fleiri hliðar á því máli í tilviki Gogogic eins og fram kom í umfjöllun um fyrirtækið í Tölvumálum 2009:

Sú stefna, að sinna vinnu fyrir aðra meðfram þróun, hefur agað félagið mikið. Það þurfti strax að koma sér upp grunnferlum, læra að skila af sér vinnu til notenda og halda utan um verkefni frá byrjun til enda. Þetta, ásamt því að stofnendur félagsins ákváðu snemma að stofna ekki til langtíma skulda, varð sennilega til þess að fyrirtækið gat staðið af sér versta storminn í kjölfar þess sem gerðist í íslenska viðskiptalífinu haustið 2008. Þó varð félagið fyrir talsverðum búsifjum vegna samdráttar í útseldri vinnu en aginn og fjárhagsleg seigla skilaði af sér Kreppuspilinu, sem gefið var út í desember þetta sama ár.[29]

Fyrsti stóri leikur fyrirtækisins var Vikings of Thule. Þegar mest var spiluðu 60 til 70 þúsund manns leiki frá fyrirtækinu í hverjum mánuði. Haustið 2013 var engu að síður ákveðið að hætta starfsemi Gogogic. Jónas Björgvin Antonsson lýsti löngum aðdraganda að þessari ákvörðun í viðtali við Vísi 19. september það ár:

„Flestir ráðlögðu okkur frá því að stofna til rekstrar á þessum tíma þegar uppgangurinn var hvað mestur. Og ég er ekki viss um að við hefðum hætt okkur út í þetta ef við hefðum vitað að tveimur árum síðar værum við staddir með lítið sprotafyrirtæki í brjáluðum bransa í algjöru efnahagshruni með gjaldeyrishöftum,“ segir hann.

Hann segir að það hafi fyrst og fremst verið ástríða sem hafi drifið fyrirtækið áfram og afkoma þess hafi verið með ágætum á árunum fyrir hrun. „Við reyndum þetta en þetta fór ekki eins og við vonuðumst til, þannig er lífið bara stundum og þá reynir maður bara aftur.“[30]

Margmiðlun í ferðaþjónustu

Margmiðlun hefur haldið innreið sína í ferðaþjónustu og á hvers kyns söfnum. Gerbreytt mynd blasir við gestum safna, unnt er að upplifa söfn og ferðamannastaði með nýjum hætti með margmiðlunartæki og sífellt fleiri sjá viðskiptamöguleika í því að bjóða ferðalöngum upp á sérstaka upplifun með hjálp tölvutækninnar. Þarna má nefna tæknisafnið að Skógum og Eldheima í Vestmannaeyjum svo dæmi séu tekin. Fyrirtækin Gagarín og Locatify eru meðal þeirra sem haslað hafa sér völl á þessu sviði með einhverjum hætti.[31]

Þegar litið er á áhrif bankahrunsins á sögu upplýsingatækni er útilokað að draga upp svarthvíta mynd af því sem gerðist. Nokkur atriði koma upp í umræðum oftar en önnur: Þegar fyrirtæki, stofnanir og almenningur þurftu að spara í þrengingum var auðvelt að slá á frest kaupum á tölvubúnaði, bæði vélbúnaði og hugbúnaði. Hins vegar varð skyndilega stóraukið framboð af vel menntuðu fólki í hugbúnaðargerð, þar sem bankarnir höfðu sogað til sín mikið vinnuafl en sögðu nú upp stórum hluta starfsfólks síns. Bankarnir höfðu sprengt upp laun hugbúnaðarfólks, jafnvel í enn ríkari mæli en netbólan um árþúsundamótin, og þetta gekk að einhverju leyti til baka. Loks skipti það máli hvort fyrirtækin voru á heimamarkaði eða alþjóðlegum markaði. Gjaldeyrishöftin sem sett voru á höfðu áhrif, til dæmis lög um skilaskyldu á gjaldeyri. Þau komu einkum við fyrirtæki sem voru mest á erlendum markaði. Áhrif haftanna voru bæði mikil og flókin, bæði á þau fyrirtæki sem voru háð aðföngum frá útlöndum og einnig á þau sem seldu vörur sínar erlendis. Breytingar á gengi höfðu líka áhrif. Hin huglægu áhrif, traustið sem viðskiptavinir erlendis höfðu á vöru frá landi þar sem bankakerfið hafði hrunið, voru eitt af því sem sumir stjórnendur fyrirtækja fundu fyrir.[32]

Sala hugbúnaðar og vélbúnaðar hrynur

Innflutningur vélbúnaðar fyrstu misserin eftir hrun stöðvaðist nánast. Fyrirtæki og einstaklingar endurnýjuðu ekki hjá sér tölvubúnað á þessu tímabili. Eitt af því fáa sem hélt fyrirtækjunum á floti var sala á þjónustu.[33] Í ársskýrslum stórra fyrirtækja í hugbúnaðargerð og vélbúnaðarsölu mátti glöggt sjá að aðstæður voru erfiðar. Í ársskýrslu Nýherja fyrir árið 2009 segir meðal annars um það ár og er eflaust dæmigert fyrir flest fyrirtæki á þessu sviði:

Aðstæður á markaði einkenndust af miklum samdrætti í eftirspurn vegna minni fjárfestinga en áður í tæknibúnaði og uppsetningu hugbúnaðarkerfa. Vörusala dróst saman um tugi prósenta, reiknað í erlendri mynt og samhliða því minnkuðu verkefni tæknimanna og sérfræðinga við uppsetningu á tæknibúnaði og innleiðingu á tengdum hugbúnaði. Þrengingar í íslensku atvinnulífi valda því að fjárfesting fyrirtækja í nýjum hugbúnaðarleyfum og uppsetningu hugbúnaðarkerfa hefur verið í lágmarki, auk þess sem mikill samdráttur er í verkefnum og vinnuráðgjöf sérfræðinga í því sviði.[34]

Jákvæðu áhrifin á upplýsingatækni

Sveiflurnar í framboði á hugbúnaðarfólki á Íslandi hafa oft orðið snöggar, en þó sjaldan eins og eftir efnahagshrunið árið 2008. Þá var Hjálmar Gíslason að hugleiða að byggja upp þróunarstarf fyrirtækis síns, DataMarket, í Úkraínu, þar sem nánast útilokað var að fá þann fjölda hæfs íslensks hugbúnaðarfólks til starfa sem hann sóttist eftir. Í kjölfar hrunsins urðu miklar uppsagnir í bönkunum og skyndilega var talsverður fjöldi reynslumikils fólks á lausu og tilbúið til starfa annars staðar í hugbúnaðargeiranum. Af starfsemi DataMarket í Úkraínu varð aldrei[35] og ekki er ósennilegt að viðlíka hafi átt sér stað annars staðar á íslenska markaðnum.

Arnheiður Guðmundsdóttir framkvæmdastjóri Ský sér þessa þróun í víðu samhengi er hún lítur til baka með viðskiptablaði Morgunblaðsins árið 2011 í viðtali sem bar yfirskriftina „UT-geirinn styrktist við bankahrunið“:

„Upp úr kreppuárinu 2008 sjáum við […] spretta fjölda sprotafyrirtækja sem einbeita sér að hugbúnaði fyrir snjallsíma.“

Arnheiður segir þróunina árið 2008 hafa verið athygliverða fyrir margra hluta sakir. Margir hafi átt von á því versta en raunin hafi orðið sú að upplýsingatæknigeirinn styrktist ef eitthvað er. Hluta skýringarinnar segir Arnheiður að sé að leita í því að samkeppni við bankana um hæfileikafólk hafi minnkað. „Og þegar kreppa skellur á fer fólk einfaldlega að reyna að bjarga sér og finna upp eitthvað nýtt,“ segir hún.[36]

Á nýrri öld fór hugbúnaður að færast í auknum mæli yfir á vefinn. Það var því engin tilviljun að SVEF, Samtök vefiðnaðarins, fagsamtök fólks í vefþróun, voru stofnuð í desember árið 2005 og tóku þá meðal annars við því hlutverki að veita árleg vefverðlaun, sem veitt hafa verið frá árinu 2000. Fyrir var faghópur um árangursríka vefstjórnun innan Ský, sem stofnaður var árið 2004.

Um hlutverk samtakanna segir á vefsíðu þeirra:

Samtök vefiðnaðarins (SVEF) eru fagsamtök þeirra er starfa að vefmálum á Íslandi. Samtökin hafa það að markmiði að miðla þekkingu og efla fagleg vinnubrögð í greininni, vera samræðuvettvangur félagsmanna og andlit stéttarinnar út á við.

SVEF sér árlega um framkvæmd Vefverðlaunanna, en fyrsta verðlaunaafhendingin var haldin árið 2000. Félagið stendur árlega fyrir ráðstefnunni IceWeb, sem er metnaðarfull alþjóðleg ráðstefna um vefmál, auk fjölda smærri fyrirlestra, umræðufunda og mannfagnaða fyrir félagsmenn.

Félagar í SVEF eru um þrjú hundruð og meðal þeirra er fagfólk á sviði upplýsingatækni svo sem forritarar, prófarar og vefarar, ásamt markaðsfólki, stjórnendum og hönnuðum.

Ragnheiður H. Magnúsdóttir hjá Hugsmiðjunni, sem var formaður SVEF um skeið (2010–2014), segir að upphaflega hafi samtökin einkum verið virk grasrótarsamtök fólks með þekkingu á vefmálum. Hist hafi verið og spjallað saman á bjórkvöldum þar sem tveir eða þrír sáu um að fræða hina um ýmislegt sem gagnlegt var í vefmálum. Þörfin hafi verið knýjandi því litla hefðbundna menntun hafi verið hægt að sækja sér í viðmótsforritun á þessum tíma. Það hafi hins vegar lagast mjög á árunum eftir 2010 þegar ljóst var að ekki hafi verið hægt endalaust að útskrifa bara bakendaforritara úr íslenskum skólum.[37]

Vefverðlaun mæla árangur

Vefverðlaunin eru veitt í mörgum flokkum og að miklu að keppa. Þau eru því mikið aðhald fyrir fyrirtækin, jafnt þau stóru sem hin smærri, sem eiga góða möguleika í sumum flokkunum og hafa unnið til verðlauna sem tvímælalaust hafa komið þeim betur á kortið. Verðlaunin eru líka ágæt leið til að mæla árangur fyrirtækjanna frá ári til árs.[38]

Þrátt fyrir mikla samkeppni milli fyrirtækja í vefiðnaðinum er jafnframt mikið samstarf með þeim og fólk innan greinarinnar hefur verið örlátt á að miðla þekkingu sinni til annarra í sama fagi. Þetta hefur gert íslenskan vefiðnað sterkari en ella að mati Ragnheiðar H. Magnúsdóttur hjá Hugsmiðjunni.[39] 

Vefforritarar verða eftirsóttari

Flestir þeir sem starfa við hugbúnaðargerð eru sammála um að áherslan í hugbúnaðargerð hefur færst mjög mikið yfir á vefinn frá því sem áður var. Framboð á öppum, forritum fyrir símtæki og spjaldtölvur, er orðin allsráðandi en þau voru tiltölulega fátíð í hugbúnaðargerð fyrr en snjallsímarnir og spjaldtölvurnar komu til sögunnar.

Sigrún Eva Ármannsdóttir, forstöðumaður veflausnasviðs hjá Advania, hefur lengi fylgst með þróun vefmála og verið stjórnandi í fyrirtækjum sem einkum hafa verið á því sviði tölvutækni. Hún telur að mikil umskipti hafi orðið á viðhorfi til hugbúnaðarlausna á vefnum, ekki síst meðal tölvunarfræðinga, frá því kringum 2010. „Þegar maður var að ráða fólk til starfa í vefforritun um 2010 var ekki auðvelt að finna fólk með menntun á sviði tölvunarfræði, sem kunni að forrita fyrir vef. Þetta hefur breyst algjörlega, nú leggja bæði Háskóli Íslands og Háskólinn í Reykjavík, þar sem ég hef verið að kenna, talsverða áherslu á vefforritun.“ Og hún sér fleiri breytingar: „Það sem hefur einnig breyst er að hugbúnaðarsvið bankanna eru farin að sækja í þessa þekkingu, en það gerðu þau ekki áður nema í tengslum við markaðsdeildir, sem höfðu vefsíður bankanna á sínum snærum. Lengi vel var gat í mörgum hugbúnaðardeildum hvað varðaði vefþekkingu.“ Sigrún Eva segir að hugsa þurfi högun upp á nýtt: „Flest er hægt að nálgast gegnum nettengingu, venjuleg notendaforrit á borð við Excel og Word til dæmis. JavaScript er orðin mikilvæg þekking en það brýtur hefðbundna þriggja laga hönnun.“[40] Nokkuð vanti hins vegar upp á að kaupendur hugbúnaðar geri sér grein fyrir því að það getur til að mynda verið alveg jafndýrt að setja upp vefverslun eins og venjulega búð.

Það þarf starfsfólk til að setja búðina upp, stilla upp vörum og sinna þeim. Öll bisnesslógík þarf að vera hin sama og í venjulegri búð. Það þarf að hafa bókhaldskerfi fyrir vefverslunina og sinna útstillingum og rétt eins og venjuleg búð þarf á kassakerfi að halda þá þarf sams konar afgreiðslukerfi að vera til staðar á vefverslun. [41]

Að mati Sigrúnar Evu voru stærstu tímamótin um árþúsundaskiptin þegar aðgengið að netinu var orðið almennt og tæknin hætt að vera fyrirstaða. Hún telur einnig að kringum árið 2011 hafi orðið önnur mikilvæg umskipti.

Mantran mín er sú að það hafi orðið ákveðin umskipti þá, þá var eins og allt breyttist, snjallsímarnir voru orðnir mjög öflugir og notendurnir búnir að læra á rándýru símana sína. Skyndilega var fólk komið með tölvuna sína í vasann. Og þá var upplýsingatæknigeirinn ekki alveg tilbúinn. Það tekur sinn tíma að þjálfa fólk upp í nýju umhverfi.

Það hafa orðið svo mikil umskipti, núna er hægt að vera staddur í búð, taka mynd á símann, senda hana gegnum Wi-Fi-tengingu eða 4G og spyrja fólkið heima: Hvernig líst þér á?[42]

Sigrún Eva er sannfærð um að framhald verði á yfirstandandi byltingu, fræðilega séð hafi gagnaflutningsgeta verið grundvöllur þessara umbreytinga, en afleiðingin sé verulega breytt notendahegðun. Nú sé hægt að gera allt gegnum netið, þjónustan bjóði upp á allt frá geymslu á gögnum í skýinu, í stöðluðum lausnum eins og Dropbox eða allt öðrum, til þess að sækja um fæðingarvottorð eða fara í bankann, og svo sé hægt að versla og bera sama verð. „Window-shopping hefur fengið allt aðra merkingu en áður, fólk tekur gluggarúntinn núna bara á símanum sínum.“[43]

Ragnheiður hjá Hugsmiðjunni er ánægð með að Háskólinn í Reykjavík bjóði nú upp á nám í vefforritun. „Ég held það sé kominn tími á það almennt í hugbúnaðariðnaðinum að fá fleiri tegundir af fólki til starfa, konur og karla, einstaklinga með ólíkar áherslur. Það er ef til vill annað fólk sem sækir í vefforritun en hefðbundna bakendaforritun og það sem hefur verið vinsælast til þessa. Þetta er líka spurning um ímynd fagsins. Nördaímyndin með þykku gleraugun hefur verið sterk, en kannski fer fagið að laða að sér hipsterana líka.“[44] Ari Kristinn Jónsson rektor HR er sammála því að vefforritun sé góð viðbót við valkosti í náminu í HR en segir þó að það sé mjög krefjandi að kenna fólki að þróa hugbúnað í vefumhverfi og það krefjist ekki síður góðs grunns í grunnatriðum tölvunarfræði, forritun, gagnameðhöndlun og slíku en aðrar leiðir í tölvunarfræðinámi. Þetta nám þurfi því að þróa enn frekar.[45]

Á framhaldsskólastigi er það einkum Tækniskólinn sem hefur boðið upp á nám sem tengist vefhönnun og árið 2014 var farið að undirbúa nýtt nám á vegum skólans en þá var unnið að því að bjóða upp á diplómanám á vegum skólans í vefþróun.

Vefumsjónarkerfi – hröð þróun á vefnum

Vefumsýslukerfi eða vefumsjónarkerfi (CMS – content management system) fóru að koma á markað hér á landi í þeirri mynd sem við þekkjum upp úr árþúsundamótum. Um 2005 höfðu þau náð verulegri útbreiðslu á Íslandi og tvö kerfi sem enn eru mjög útbreidd fyrir stærri viðskiptavini voru þá komin á markað, Eplica frá Hugsmiðjunni og LiSA frá INNN (síðar Eskli og Advania). Smærri fyrirtæki og jafnvel einyrkjar sjá hins vegar um þarfir þeirra sem þurfa einfaldari og umfangsminni vefi og hefur verið nokkuð mikil sátt í greininni um þetta fyrirkomulag. Nokkur fyrirtæki hafa einnig sinnt flóknari lausnum í vefumsýslu og oft með nokkurri sérhæfingu.

Stutta lýsingu á vefumsjónarkerfi má lesa í ritinu Bókin um vefinn eftir Sigurjón Ólafsson. Hann segir um vefumsjónarkerfi að þau séu:

[…] nauðsynlegt verkfæri fyrir alla vefstjóra. Kerfin gera honum auðvelt að vinna við vef án þess að hafa djúpa tækniþekkingu. Þau gera kleift að vinna með texta, setja inn greinar, fréttir skjöl og myndir. Í mörgum þeirra er boðið upp á stýringar á réttindum notenda sem og stillingar fyrir vefþjóna og leitarvélar svo fátt eitt sé nefnt.

Sá fyrirvari er þó settur að ekkert vefumsjónarkerfi er það fullkomið að engin þörf sé á lágmarksþekkingu á HTML og tækni vefsins.[46]

Vefumsjónarkerfin hafa gengið í gegnum svipuð stig þróunar og önnur fyrirtæki á hugbúnaðarsviði. Sigrún Guðjónsdóttir, sem kom til starfa hjá INNN snemma á fyrsta áratug 21. aldar, mætti til leiks með viðskiptaáætlun, sem hún vann að í átakinu FrumkvöðlaAuði. Hún lýsir fyrstu árunum hjá INNN sem kaótískum tímum, þar sem fólk var sett í sölumennsku og verkefnastjórnun án mikils fyrirvara. Forritarar unnu mestalla sína vinnu hjá viðskiptavinum úti í bæ. Hún reyndi sitt besta til að koma aðeins meiri böndum á vinnufyrirkomulagið þegar hún fékk tækifæri til þess, en hún var framkvæmdastjóri INNN í nokkur ár um miðbik fyrsta áratugar aldarinnar.[47] Þróun vörunnar, LiSA, gekk þrátt fyrir allt vel og varð aðalvara Eskils þegar fyrirtækin sameinuðust og hélt síðan áfram inn í Advania.

Ókeypis stöðluð alþjóðleg vefumsýslukerfi á borð við Joomla, Drupal og WordPress hafa í seinni tíð orðið útbreidd en íslensku vefumsýslukerfin hafa í æ ríkari mæli verið notuð í flóknari og stærri vefi, bæði vefverslanir og fyrir stærstu einka- og opinberu aðilana. Þá hefur fjöldi smærri aðila sinnt vefsmíðum og vefhönnun og sumir þróað kerfi kringum sína hönnun en aðrir boðið upp á aðstoð við að nýta ókeypis, stöðluð vefumsýslukerfi.

Á UT-vefnum er fjallað um helstu þarfir sem góð vefumsýslukerfi þurfa að uppfylla, viðmiðin eru fyrir opinber fyrirtæki og stofnanir. Þessi viðmið eru unnin út frá þarfagreiningu, aðgengismálum, notenda- og öryggissjónarmiðum.[48]

Það hefur breytt nokkuð þróun vefumhverfis hve mikill hraði er í allri þróun á vefnum. Vafrar breytast í hverjum mánuði og það þarf að hafa sig allan við að halda í við þessa þróun. Sumir hafa brugðið á það ráð að gefa út fleiri og smærri uppfærslur á vefumsýslukerfum en þörf var á fyrstu árin[49] sem þau voru á markaði hér á landi og er sú þróun alþjóðleg. Þetta krefst líka aukinnar teymisvinnu því möguleikar vefumsjónarkerfanna verða sífellt fjölbreyttari og alls konar nýrri þekkingu þarf að miðla.[50]

Landsbókasafn Íslands – Háskólabókasafn hefur um árabil staðið fyrir því að safnað sé saman öllum íslenskum vefsíðum sem settar eru á veraldarvefinn. Haustið 1996 hófu þrír aðilar að safna vefsíðum til varðveislu, hver á sínum forsendum. Internet Archive safnaði vefsíðum frá öllum heiminum, Þjóðbókasafn Ástralíu safnaði veftímaritum gefnum út á ástralska vefnum og Þjóðbókasafn Svía safnaði öllum sænskum vefsíðum. Framtak Svía varð til þess að þjóðbókasöfn Norðurlanda hófu haustið 1997 samstarf um þróun forrita til að safna vefsíðum, leita í söfnunum og birta vefsíðurnar. Þetta gekk erfiðlega en lagði grunninn að því að Norðurlöndin urðu 2003 stofnaðilar að alheimssamtökum um söfnun og varðveislu veraldarvefsins (International Internet Preservation Consortium IIPC – www.netpreserve.org). Landsbókasafn Íslands – Háskólabókasafn hefur alla tíð tekið mjög virkan þátt í samtökunum bæði hvað varðar tækniþróun og stjórnun.

Skylduskil til bókasafna breyttust er núverandi lög tóku gildi árið 2003, og gera ráð fyrir því að efni á vefsíðum lúti sömu skylduskilum og önnur útgáfa. Á vef safnsins er nánar fjallað um hvernig þetta er í framkvæmd:

Landsbókasafn Íslands – Háskólabókasafn er þjóðbókasafn Íslendinga. Eitt meginhlutverk þjóðbókasafna er að safna til hins ýtrasta öllu efni sem út er gefið í viðkomandi landi, varðveita þetta efni til framtíðar og gera það aðgengilegt öllum sem vilja nota það til fróðleiks og rannsókna. […]

Skylduskil til Landsbókasafns ná yfir allt efni útgefið á pappír, örgögn og skyggnur, hljóðrit, stafrænt efni, efni útgefið á almennu tölvuneti og samsett efni. Skylduskil á rafrænu efni ná meðal annars yfir vefsíður, en safninu ber að safna þeim og varðveita á sama hátt og annað efni.[51]

Safnið stefnir að því að framkvæma árlega þrjár heildarsafnanir af öllum íslenska vefnum og er þá er tekið afrit af þjóðarléninu .is, en forrit eru undanskilin. Jafnhliða heildarsöfnunum er stöðugt safnað sérstökum völdum vefsíðum sem breytast ört. Helstu viðmið varðandi val á þessum vefjum eru að þeir geymi efni sem telst áhugavert í þjóðfélagslegri umræðu hér á landi, svo sem fréttaefni, stjórnmálaskrif, fregnir af menningaratburðum, tíðindi af landsbyggðinni og fleira. Þegar sérstakir merkisviðburðir eiga sér stað í þjóðfélaginu, til dæmis kosningar á landsvísu, er framkvæmd samfelld söfnun á lénum sem varða slíka viðburði, en söfnunin verður tímabundin. Til viðbótar íslenska vefnum er safnað efni sem varðar Ísland eða Íslendinga og er til á öðrum lénum en .is.[52]

Þorsteinn Hallgrímsson fyrrverandi aðstoðarlandsbókavörður hefur áhugaverða kenningu um það hvers vegna farið var að safna íslenskum vefsíðum með þeim hætti sem gert er. „Vefsöfnunin varð til út frá þessari áráttu bókasafnsfólks að missa ekki af neinu og sleppa engu. Það var mjög mikið af efni sem eingöngu var til á vefnum og þetta efni gat horfið, yrði ekki til um aldur og ævi.“ Hann telur að það hafi verið gæfa bókasafnanna á öllum Norðurlöndum að þar var framsækið fólk í forsvari, sem skildi tæknina, tölvunarfræðingar og annað tölvufólk sem vildi miðla því efni sem á boðstólum var.

Notendur geta leitað að eldri vefsíðum með því að fara inn á síðuna vefsafn.is og slá inn vefslóð ákveðinnar síðu. Þar er hægt að velja dagsetningu og sjá hvernig vefurinn leit út á þeim tíma. Þannig er tekið skjáskot af flestum vefjum á Íslandi og hægt að sjá hvernig tiltekinn vefur hefur þróast.

Í árslok 2014 var fjöldi íslenskra léna um 50.000 og vefsafnið um 60 terabæti að stærð. Þess ber að geta að þegar talað er um fjölda skjala í vefsafninu þá er átt við fjölda tilvika þar sem ákveðin slóð hefur verið heimsótt á ákveðnum tíma. Hafi sama slóðin verið heimsótt oft, sem oftast er, þá telst hver heimsókn vera sjálfstætt afrit. Venjuleg „vefsíða“ samanstendur yfirleitt af nokkrum fjölda slóða, þar sem myndir, stílsnið og fleira á síðunni hafa eigin slóðir. Þá er einnig um nokkurt magn „tæknilegra“ skjala í kerfinu, til dæmis uppflettingar á IP-tölum léna.

Sprota- eða nýsköpunarfyrirtæki hafa verið hluti af íslenskri hugbúnaðarsögu nánast frá því hún hófst, í mismiklum mæli þó. Þá hefur hlutverk sumra þessara fyrirtækja breyst í áranna rás. Frumkvöðlafyrirtæki stofnað árið 1971 getur haft meiri einkenni nýsköpunarfyrirtækis ennþá árið 2005 heldur en nýstofnað fyrirtæki sem fæst ekki við neina nýsköpun. Dæmi er lýsing á stöðu stoðtækjafyrirtækisins Össurar frá árinu 2005. Um það leyti fór fram mikil nýsköpun á vegum fyrirtækisins en jafnframt var það að kaupa upp ýmis önnur fyrirtæki á sama sviði og var stórt og öflugt, þannig að umfang og eðli fyrirtækisins var ólíkt sprotafyrirtækjum. Engu að síður var fyrirtækið frumkvöðull í mikilli nýsköpun, bæði á hug- og vélbúnaðarsviði.[53] Marel er annað leiðandi fyrirtæki á Íslandi sem stóð fyrir mikilli nýsköpun í hug- og vélbúnaði án þess að tilheyra hug- eða vélbúnaðargeiranum. Í auglýsingu frá árinu 2011 segir: „Framsæknar tækja- og hugbúnaðarlausnir okkar byggja á hugviti, verkþekkingu og nánu samstarfi við matvælaiðnaðinn í meira en aldarfjórðung. Með stöðuga nýsköpun að leiðarljósi hefur Marel umbreyst úr sprotafyrirtæki í heimsleiðtoga á sínu sviði.“[54] Skilgreiningar hér lúta þessum fyrirvara.

Í umfjöllun um tvö hundruð áhugaverð sprotafyrirtæki á Íslandi í Frjálsri verslun sumarið 2009 er einmitt komið inn á þennan skilgreiningarvanda:

Listinn, sem var byggður á gagnagrunni Samtaka iðnaðarins og tilnefningum fjárfesta og ráðgjafa, vakti mikla athygli enda einskorðaðist umræðan um sprotafyrirtæki á Íslandi oftast um Össur, Marel og CCP. Þessi fyrirtæki hafa verið góðir fánaberar nýsköpunar og vaxtarfyrirtækja á Íslandi en geta varla talist til sprotafyrirtækja lengur. Þau eru vaxin upp úr þeim fasa.[55]

Það að hugbúnaðarfyrirtæki sé lítið og nýtt á markaðnum gerir það ekki sjálfkrafa að nýsköpunarfyrirtæki, að minnsta kosti ekki í augum fjárfesta, sem hafa augun opin fyrir slíkum fyrirtækjum. Þar getur skipt sköpum hvort fyrirtækin haldi skarpri sýn á þróun nýsköpunarhugbúnaðar og séu ekki að dreifa kröftum sínum um of í tilfallandi verkefni, sem hafa ekkert með þróun hugbúnaðarins að gera.[56]

Á lista Frjálsrar verslunar yfir hundrað áhugaverð sprotafyrirtæki sumarið 2008, rétt fyrir efnahagshrunið, er langstærsti einstaki hópur fyrirtækja á listanum hugbúnaðarfyrirtæki og mörg þeirra enn í rekstri, einhver reyndar undir nýju nafni.[57]

100 áhugaverðustu sprotafyrirtækin árið 2008 að mati tímaritsins Frjálsrar verslunar

Sprotar, englar og Gullegg

Fjármögnun sprotafyrirtækja hefur tekið breytingum og haustið 2008, nokkrum dögum fyrir bankahrunið, var nýr fjárfestingarsjóður, Frumtak, stofnaður og starfaði í óbreyttri mynd í rúm fjögur ár. Um svipað leyti var kynnt til sögunnar hugtakið „viðskiptaenglar“ í íslensku viðskiptalífi, en íslensk samtök þeirra, Iceland Angels, höfðu meðal annars verið til umfjöllunar í Viðskiptablaðinu í júní 2008:

Íslensku viðskiptaenglasamtökin Iceland Angels fagna komu Viðskiptasmiðjunnar. Viðskiptasmiðjan er hraðbraut nýrra fyrirtækja sem gefur [svo] frumkvöðlum kleift að stofna fyrirtæki, þróa það og prófa með aðstoð leiðbeinenda, ráðgjafa og ráðgjafarstjórna sem hafa mikla reynslu af rekstri sprotafyrirtækja og víðtæka viðskiptaþekkingu. […]

Í tilkynningu vegna þessa segir: „Það er gríðarlega mikilvægt að ný og öflugri fyrirtæki verði til á Íslandi. Íslenskir viðskiptaenglar fagna því að með tilkomu Viðskiptasmiðju Klaks og Háskólans í Reykjavík er hægt að auka fagmennsku á fyrstu skrefum fyrirtækja,“ segir talsmaður íslensku englasamtakanna, Dr. Eggert Claessen. Eggert bætir við að það er mikilvægt að „topp fólk komi að því að móta ný fyrirtæki og hjálpa til við virðissköpun. […]“

Íslensku englasamtökin Iceland Angels hófu starfsemi fyrr á árinu og eru nú sex sprotafyrirtæki í leit að fjármagni búin að skrá sig hjá samtökunum. …Uppbygging Iceland Angels er í höndum Klaks – Nýsköpunarmiðstöðvar atvinnulífsins.[58]

Í tímaritinu Tölvumálum 2009 er einnig ítarleg umfjöllun um sprotafyrirtæki. Júlía Pálmadóttir Sighvats segir þar meðal annars í grein sinni að nokkuð vel sé hlúð að nýsköpun á landinu um þær mundir: „Á Íslandi er margvíslegt stuðningsumhverfi fyrir nýsköpun og hægt er að sækja námskeið, fá ráðgjöf og handleiðslu sem og að sækja um styrki eða annars konar fjármögnun til framkvæmdar nýsköpunar.“ [59] Annar greinarhöfundur, Andri Heiðar Kristinsson, ber í sinni umfjöllun stuðningsumhverfið á Íslandi saman við hvað gerist á heimsmælikvarða. Hann vísar til ýmissa atriða, svo sem veitingar Gulleggsins í frumkvöðlakeppni Innovit:

Ef horft er til fremstu stuðningsumhverfa nýsköpunar í heiminum s.s. hjá MIT háskóla, Stanford, í Kísildalnum og víðar þá eiga þessi svæði það sameiginlegt að ekki er byggt á miðstýrðum stuðningi til fyrirtækja – heldur fjölbreyttum aðgerðum ólíkra aðila sem frumkvöðlarnir sjálfir sjá að miklu leyti um að móta. Það er því frábært að sjá umhverfið á Íslandi vera að fara í þessa átt, en undanfarið hafa sprottið upp fjölmargir mismunandi aðilar sem vinna að þessum málum. Má t.d. nefna Hugmyndaráðuneytið, Nýsköpun.org, Viðskiptasmiðjuna hjá Klakinu, Hugmyndahús HR og Listaháskólans, frumkvöðlasetur í gömlu bönkunum og svo mætti áfram telja. Þessum fjölbreytileika þarf að viðhalda og efla.[60]

Með grein Júlíu birtist mjög forvitnilegur listi um stuðningsumhverfið sem hún vísar til.

Yfirlit yfir stuðning við sprotafyrirtæki í Tölvumálum 2009[61]

Reynslusögur fulltrúa sprotafyrirtækja eru ágæt heimild um það hvernig kerfið virkar í framkvæmd. Dæmi af slíkri reynslusögu er fyrirtæki sem spratt sem afurð í námi nemanda í Háskólanum í Reykjavík og hér er stutt saga um það ferli sem fjármögnunin gekk í gegnum:

Háskólinn í Reykjavík lagði til verkefnisins hvers kyns aðstöðu, búnað og sérfræðinga, en auk þess var rannsóknarverkefnið styrkt af Rannsóknarsjóði í fimm ár. Þá tók Tækniþróunarsjóður við og styrkti sprotafyrirtækið við vöruþróunina. Því til viðbótar hafa fengist ýmsir smærri styrkir frá Nýsköpunarsjóði, Rannsóknarnámssjóði og fleiri aðilum.

[…]

Sprotafyrirtækið Eff2 Technologies er gott dæmi um hvernig öflug háskóladeild, eins og tölvunarfræðideild HR, með aðgang að rannsóknarfé gegnum samkeppnissjóði, getur orðið uppspretta kraftmikilla og mikilvægra sprotafyrirtækja. Því miður er það samt svo að styrkjakerfið er hlutfallslega of lítið á Íslandi og því eru slík dæmi, eins og áður var sagt frá, alltof fá. Þrátt fyrir að Ísland leggi hlutfallslega mikið fé til rannsókna og þróunar á alþjóðavísu, samkvæmt opinberum tölum, fer aðeins lítill hluti þess fjár til samkeppnissjóða. […]

Þessi takmörkun á rannsóknarfé í samkeppnissjóðum hefur haft þrjár meginafleiðingar gegnum tíðina, sem allar eru alvarlegar fyrir nýsköpun og sprotafyrirtæki. Í fyrsta lagi eru of fáir styrkir veittir á ári hverju. … Í öðru lagi eru styrkirnir alltof smáir og ná yfir of skamman tíma.[62]

Listar yfir sprotafyrirtæki voru áfram fastur liður í umfjöllun Frjálsrar verslunar um nokkurra ára skeið kringum 2010 auk annarrar og mikillar umfjöllunar um sprotafyrirtæki í blaðinu. Það var í takt við það að orðið var í margra huga lausnarorð á tíma kreppu og það endurspeglast í forsíðugrein blaðsins sumarið 2009:

Í rannsókn á sprotafyrirtækjum, sem gerð var sumarið 2009, kemur fram að mikil gróska er í íslenska sprotaumhverfinu.

Á heildina litið virðist sem sprotafyrirtækjum vegni vel á Íslandi. Það tekur að jafnaði nýtt fyrirtæki fjögur til fimm ár að ná hagnaði frá því það er stofnað, samkvæmt rannsókninni. Þetta er eðlilegur tími miðað við erlendar rannsóknir.[63]

Árið 2011 var árleg umfjöllun Frjálsrar verslunar um sprotafyrirtæki á fjörutíu síðum. Enn eru hugbúnaðarfyrirtæki áberandi en breiddin í tegundum fyrirtækja er meiri en fyrr. Það ár var í fyrsta sinn stutt umsögn um fyrirtækin hvert fyrir sig um hvað geri þau áhugaverð. Ef litið er á upplýsingatækni og tengdar greinar má sjá athugasemdir á borð við þessar:

„Hátækni húðarinnar í brjálaðri útrás“ (Orf), „Þróar flottar veflausnir fyrir tónlistariðnaðinn“ (grapewire.com), „Grafík og gervigreind mótar ævintýraheim“ (katrin-olina.com), „Bestir í bestun á birgðum“ (AGS), „Eru að taka yfir heimilisbókhaldsmarkaðinn“ (Meniga), „Vilja gera gögn að uppfræðandi upplýsingum“ (DataMarket), „Uppáhaldsstaður ferðalanga sem vilja hoppa út í heim“ (Dohop), „Myndgreiningar sem gera lögregluna margfalt skilvirkari“ (Videntifier), „Skjalastjórnun á sterum“ (Gagnavarslan) og „Eru að gera vefinn gemsagóðan … á verulegri siglingu“ (Mobilitus).[64]

Á þessu ári, 2011, voru margir farnir að líta til baka til hrunsins og umfjöllun Frjálsrar verslunar er engin undantekning:

Fyrsta sprotablaðið var gefið út korter í bankakreppu. Hugmyndin var að það gæti markað nýja tíma þar sem þjóðin gæti þá ekki lengur stólað á að þverrandi auðlindir og að kaup- og sölusamningar gætu skapað hagsæld til lengri tíma. … Kjaftshögg kreppunnar virtist eitt augnablik hafa vakið þjóðina af værum blundi. Þrátt fyrir að pappírsauðurinn hefði þurrkast út á skömmum tíma var von, jafnvel vor, í loftinu. Svigrúm var fyrir nýja hugsun og aðferðafræði. … Þremur árum síðar hefur þjóðin sjaldan verið sundraðri. Það er engin sameiginleg uppbygging í gangi, … Óvissan er enn mikil og fáir taka áhættu. …

Í ljósi þess hve sorglegt er hvað hefði verið hægt að gera, og er enn hægt að gera, er aðdáunarvert að enn sé gróska í fyrirtækjasköpun á Íslandi. Enn er hægt að finna 100 flott sprotafyrirtæki. … Þörf er á meiri nýsköpun, frumkvöðla og ný og umbreytt fyrirtæki.[65]

Sprotafyrirtæki fengu aðstöðu víðar – viðskiptasetur Nýsköpunarmiðstöðvar Íslands, Torgið við Austurvöll, auglýsti eftir umsóknum eftir aðstöðu og fékk sjötíu slíkar sem voru kynntar snemma árið 2009 og þar var hugbúnaður og vefir áberandi.[66] Í maí sama ár var umfjöllun um ástæður þess að sprotar væru vænlegur kostur í kreppu:

Þrátt fyrir djúpa efnahagslægð hafa sprotafyrirtæki náð góðum árangri að undanförnu. Þar ræður mestu að ráðdeild einkenndi reksturinn í eignabólunni á undanförnum árum og skuldir reynast þeim ekki fjötur um fót nú, þegar verðmæti hafa gufað upp í stórum stíl.

Davíð Lúðvíksson, forstöðumaður stefnumótunar og nýsköpunar hjá Samtökum iðnaðarins (SI), segir sprotafyrirtæki hafa meiri möguleika til þess að blómstra nú en fyrir bankahrunið. „Það hafa einkum þrjú atriði staðið í vegi fyrir frekari sókn sprotafyrirtækja. Skortur á fjármagni, erfið samkeppnisstaða varðandi starfsfólk og erfið samkeppnisstaða vegna gengisskráningar. Tvö af þessum atriðum hafa stórlega lagast, þrátt fyrir erfiðleikana í efnahagslífinu. Eftir sem áður er aðgengi að fjármagni afleitt. En flest þessara fyrirtækja hafa lært að það borgar sig ekki að skuldsetja sig á meðan uppbyggingin stendur yfir. Þau eru flest í góðum málum, með stöðugar tekjur og eru að byggja upp flókna tækni, oft einkaleyfisvarða. Þetta skapar mikil tækifæri til framtíðar og það hafa mörg fyrirtæki verið að ná eftirtektarverðum árangri að undanförnu, þrátt fyrir heimskreppuna,“ segir Davíð.[67]

Nýsköpunarmiðstöðin setti upplýsingaveituna sprotar.is í loftið í október 2012. Þar var að finna yfirlit yfir þau fyrirtæki sem skilgreind eru sem sprotafyrirtæki. Á því ári voru þau 135 talsins og tekið fram að listinn væri ekki tæmandi. Þar er líka að finna skilgreiningu á sprotafyrirtækjum sem fá inni á síðunni: Að fyrirtækin séu lítil eða meðalstór, sem reyndar á við um flest íslensk fyrirtæki, en áskilið er að þau séu íslensk og starfi á íslenskri kennitölu. Fyrirtækin starfi í nýsköpun í einhverri mynd og séu vaxandi fyrirtæki í rannsóknum og þróun eða leiðandi tæknifyrirtæki í sinni grein. Þær greinar sem eiga heima á þessum vef, sprotar.is, falla í eftirtalda flokka:

• Afþreying – leikjatækni
• Byggingartækni
• Efnistækni
• Framleiðslutækni
• Heilbrigðistækni
• Líftækni
• Menntatækni
• Nanótækni
• Orkutækni
• Sjávarútvegstækni
• Umhverfistækni
• Upplýsingatækni

Eins og sjá má er nýsköpun víðar en í tölvugeiranum en þó má gera ráð fyrir því að flestir þessir flokkar nýti sér tölvutækni.[68]

Auk fjölbreyttrar flóru sprotafyrirtækja eru allmörg öflug fyrirtæki á talsvert eldri grunni starfandi á Íslandi undir lok tímabilsins sem þessi fimmtíu ára saga upplýsingatækni spannar. Flest eiga þau bakgrunn í sameiningarferli, en þó eru til dæmi um annars konar fyrirtæki, svo sem þau sem hafa vaxið eftir að hafa verið klofin frá móðurfyrirtækjum.

Hér verður stiklað á því helsta um stærstu upplýsingatæknifyrirtæki landsins um 2014, með fleiri en sjötíu starfsmenn, og greint frá síðustu stóru sameiningu upplýsingatæknifyrirtækja á tímabilinu.

Nýherji eftir 2007

Nýherji varð til á grunni IBM á Íslandi árið 1992 eins og fram hefur komið. Félagið fór á Opna tilboðsmarkaðinn árið 1995 og tveimur árum síðar á Verðbréfaþing Íslands. Það er enn sem fyrr meðal stærstu upplýsingatæknifyrirtækja á Íslandi og á allmörg dótturfélög bæði hér á landi og erlendis. Það eru einkum kaup sem fram fóru á árinu 2007 sem styrktu stöðu fyrirtækisins á Íslandi. Þá keypti fyrirtækið ráðandi eignarhlut í TM Software hf. og dótturfélögum þess, eMR heilbrigðislausnum ehf., Vigor ehf. og Skyggni ehf. Skyggnir og Nýherji voru sameinuð undir nafni Nýherja árið 2011 en eMR og TM Software hins vegar undir nafni TM Software. TEMPO, verkefnaumsjónar- og tímaskráningarlausn TM Software, var tekið út úr þeirri samsteypu árið 2014. Vigor og Applicon voru sameinuð undir nafni Applicon árið 2011, en Applicon í Danmörku var selt árið 2014.

Nýherji var, líkt og mörg önnur stærri fyrirtækja á íslenskum upplýsingatæknimarkaði, virkur gerandi í þeim umskiptum sem orðið hafa hjá upplýsingatæknifyrirtækjum.[69] Fyrirtækið vinnur að alhliða þjónustu í upplýsingatækni og er skráð í Kauphöllinni (2014).

Breytingar á eignarhaldi í aðdraganda sameininga og uppskipta

Advania varð til eftir umfangsmikið sameiningarferli sem fór fram á árunum 2009–2010 og lyktaði þannig að stórt fyrirtæki varð til, fyrst undir hinu gamalkunna nafni Skýrr. Ýmsar eignabreytingar, sumar eldri en aðrar nýrri, urðu í aðdraganda þessarar sameiningar. Hér verða raktar nokkrar þeirra.

Hluthafafundur Símans í árslok 2005 hafði þá samþykkt að Skipti og Íslenska sjónvarpsfélagið rynnu inn í samstæðu Símans og hafði nú augastað á því að ná undirtökunum í Kögun, en Síminn var síður en svo einn um hituna og varð að lokum undir. Framvindan var nokkuð flókin. Árið 2004 keypti Kögun Opin Kerfi Group og þar með Skýrr og EJS og frá áramótum 2005 var fyrirtækið undir nafni Kögunar.

Þótt vöxtur Kögunar […] sem hafði frá aldamótum sameinað fjölda fyrirtækja í upplýsingaiðnaði og hugbúnaðargerð á Íslandi, […] hafi verið mikill á árinu 2004 var ævintýraleg útþensla Kögunar með yfirtökum á erlendum fyrirtækjum rétt byrjuð. Í febrúar 2006 keypti Síminn 27% í Kögun og í mars keypti Exista 10%. Þegar kom að aðalfundi Kögunar áttu Síminn og Exista samtals 39%. Straumur - Burðarás og stjórnendur Kögunar sem áttu 56% atkvæða stóðu hins vegar saman gegn Exista og Símanum og skömmu eftir aðalfundinn keypti Skoðun, dótturfélag Dagsbrúnar, fjárfestingarfélag á vegum Jóns Ásgeirs Jóhannessonar, hlutabréf Kögunar af Straumi og stjórnendum félagsins alls 51% og gerði í framhaldi öðrum hluthöfum yfirtökutilboð. Kaupin voru skuldsett, fjármögnuð með lánsfé og útgáfu nýs hlutafjár í Dagsbrún. Í maí var Kögun skráð úr Kauphöllinni.[70]

Á bak við þessa sögu voru fleiri atburðir. Fljótlega eftir yfirtöku Kögunar á Opin Kerfi Group voru gerðar breytingar á Skýrr og hópur fólks hætti hjá Skýrr og réði sig til Símans.

Frá Skýrr til Advania

Þórólfur Árnason tók við stjórnartaumum í Skýrr árið 2006 og var þar til ársins 2009 þegar miklar breytingar urðu, í einni stærstu sameiningu sem orðið hefur á íslenskum upplýsingatæknimarkaði. Í þeim áfanga sameiningarferlisins voru einnig fleiri upplýsingatæknifélög.[71] Svofelld fréttatilkynning var gefin út af því tilefni:

Eskill, Kögun, Landsteinar Strengur og Skýrr hafa verið sameinuð í eitt fyrirtæki, sem mun starfa undir nafni þess síðastnefnda. […]

Sameining fyrirtækjanna undir nafni Skýrr var tilkynnt starfsfólki á hádegisfundi nú í dag, miðvikudaginn 18. nóvember, og tekur gildi nú þegar. Starfsfólk sameinaðs fyrirtækis er um 320 talsins og áætlaðar tekjur 2009 eru tæplega 5 milljarðar króna.[72]

Sameiningin kom í kjölfar bankakreppunnar og efnahagshrunsins og kom sumum stjórnendum ekkert sérlega á óvart, þótt þeir hafi ekki allir verið með í að undirbúa og skipuleggja ferlið frá upphafi.[73] EJS bættist í hópinn um það bil ári síðar og var starfsmannafjöldi hins sameinaða fyrirtækis þá orðinn um 470. Skýrr keypti Thor Data Center í nóvember 2011. Í kjölfarið fylgdi stækkun gagnaversins og kaup á ofurtölvu til vísindarannsókna á Norðurlöndum.

Stofnanir sem hafa yfirumsjón með háhraðatölvum til vísindarannsókna í Danmörku, Noregi, Svíþjóð og Íslandi hafa í sameiningu fjárfest og gangsett nýstárlega háhraðatölvu á Íslandi, sem hýst er í gagnaverinu Advania Thor Data Center í Hafnarfirði. Nýnæmið við þessa ofurtölvu felst í hugmyndinni, staðsetningunni og rekstri tölvunnar, frekar en í tækninni. Umræddur tölvubúnaður er frá HP og Opnum kerfum.

Í byrjun árs 2012 var fyrirtækinu valið nýtt nafn, Advania, og undir því nafni sameinuðust Skýrr, HugurAX og norræn dótturfyrirtæki. Þá var Advania orðið eitt stærsta upplýsingatæknifyrirtæki Norðurlanda með 1100 starfsmenn í fjórum löndum, þar af um 600 á Íslandi.[74]

Nýir eigendur, sænska félagið AdvInvest AB, keypti hlutafé Framtakssjóðs Íslands í Advania um mitt ár 2014.

Opin kerfi aftur til stofnandans 2007

Ekki urðu þó öll fyrirtækin í þessari samsteypu hluti af þeirri stóru sameiningu sem lyktaði með því að Advania varð til. Síðla árs 2007 keypti OK2, eignarhaldsfélag í eigu Frosta Bergssonar, Opin kerfi ehf. af Opin Kerfi Group hf. Fyrirtækið var sameinað upplýsingatæknifyrirtækinu Titan ehf. í mars 2008, en eigendatengsl voru milli félaganna. Er Titan hóf starfsemi árið 2006 voru það Frosti Bergsson, starfsmenn frá Opnum kerfum og Síminn hf. sem komu að því og áttu hver um sig þriðjungshlut.[75]

Í frétt um fyrirtækið frá því í september það ár segir:

Frosti Bergsson, fyrrum stjórnarformaður Opinna kerfa, og Síminn hf. hafa gengið til liðs við upplýsingatæknifyrirtækið Titan ehf., sem tekur til starfa á næstum vikum og ætlar sér stóra hluti á upplýsingamarkaði.

Titan mun í fyrstu einbeita sér að söluráðgjöf á miðlægum lausnum fyrir stærri fyrirtæki […][76]

Saga Opinna kerfa frá þeim tíma hefur verið viðburðarík, áherslan var áfram lögð á sölu vélbúnaðar en einnig fetað nýja stigu. Einna stærsta skrefið var árið 2012 með samstarfi Opinna kerfa og Verne Global. Verne opnaði eitt fullkomnasta gagnaver heims að Ásbrú í Reykjanesbæ. Þetta olli nokkrum breytingum á starfsemi Opinna kerfa eins og greint var frá á vef fyrirtækisins:

Samsetning viðskiptavina fyrirtækisins hefur tekið nokkrum breytingum síðustu misseri og þar hefur samstarfið við Verne Global aukið vægi þjónustu við erlenda viðskiptavini […] og má þar nefna stórfyrirtækið BMW. Starfsemin í gagnaverinu og umfang þessa hluta rekstrarins er af áður óþekktum skala hérlendis hvað varðar reiknigetu, afköst og geymslupláss.[77]

Stærsti viðskiptavinurinn í þessari samvinnu er þýski bifreiðaframleiðandinn BMW. Fyrirtækin hafa þurft að sanna sig gagnvart þessum kröfuharða viðskiptavini, sem vill fá allt vottað í samræmi við ISO-staðla og gerir miklar kröfur varðandi skjölun og prófanir, meðal annars gagnvart gagnaflutningi um FarIce-strenginn. „Vinnubrögð þeirra eru til fyrirmyndar og góður prófsteinn á okkar vinnu og tækjabúnað.“[78]

LS Retail – seldi Microsoft AX-hugbúnaðarlausnina

Fyrirtækið LS Retail varð hluti af ALMC árið 2009 þegar allar eigur gamla Straums-Burðaráss fóru í nýja félagið í kjölfar nauðasamninga. Fyrirtækið á rætur sínar í Landsteinum-Streng (LS-hluti nafnsins er arfur frá því) og stærsti hluti hugbúnaðarframleiðslu fyrirtækisins eru viðbætur fyrir smásöluverslun og veitingarekstur, byggðar ofan á viðskiptahugbúnaðinn Microsoft Dynamics NAV (með rætur í Navision). Fyrirtækið seldi LS Retail AX-hugbúnaðarlausn sína til Microsoft árið 2009[79] og hefur auk þess þróað eigin hugbúnaðarlausn fyrir smærri smásölufyrirtæki.

Markaður fyrirtækisins hefur lengi verið að mestu leyti erlendis en fyrirtækið hefur selt lausnir sínar til samstarfsaðila víða um heim og hefur sterka stöðu á sínu sviði á ýmsum fjarlægum mörkuðum, meðal annars er fyrirtækið með skrifstofu í Bandaríkjunum og Dúbaí, en sú síðarnefnda var opnuð kringum áramótin 2013–2014:

LS Retail hefur náð mjög góðri fótfestu í þessum heimshluta og hefur í hyggju að auka útbreiðslu hugbúnaðar síns fyrir verslanir, veitingarekstur og snjalltæki,“ segir Magnús Norðdahl, forstjóri LS Retail, […]. „Meira en helmingur smásöluverslana í Miðausturlöndum notar nú þegar lausnir frá LS Retail og við höfum þannig tekið þátt í uppgangi Dubai í alþjóðasamhengi og hyggjumst styrkja stöðu okkar til framtíðar með þessari skrifstofu.[80]

Lengst af hefur sala til samstarfsaðila, sem löguðu lausnir LS Retail að kröfum á sínu svæði, verið ráðandi mynstur í starfsemi fyrirtækisins.

Meniga – stórt nýsköpunarfyrirtæki

Meniga er nýtt fyrirtæki og ekki með rætur í eldri fyrirtækjum. Það var enn á lista vefsins sprotar.is fimm árum eftir stofnun þess snemma árs 2009 en var þó orðið æði stórt með hátt í hundrað manns í vinnu og veltu upp á milljarð árið 2014. Þroskað nýsköpunarfyrirtæki[81] frekar en sprotafyrirtæki að mati Georgs Lúðvíkssonar framkvæmdastjóra fyrirtækisins. [82] Nýsköpun Meninga er á sviði heimilisfjármála og það er einnig að feta sig í áttina að markaðs- og greiningarvinnu á fjármálasviði.

Nokkuð vel hefur gengið að fá fjárfesta að fyrirtækinu og var staðan árið 2015 að mati Georgs gerbreytt frá því um árþúsundamótin, en um það leyti stofnaði hann fyrsta nýsköpunarfyrirtækið sem hann kom að, Dímon. Fagfjárfestar hafa komið til sögunnar, en áður voru það fyrirtæki í öðrum rekstri, Síminn, Flugleiðir, Eimskip og fleiri aðilar sem voru umsvifamiklir í fjárfestingum, auk örfárra sjóða. Þessi mikla breyting hefur verið til hins betra að mati Georgs. Þegar fyrirtækið var stofnað var talsvert framboð af vel menntuðu fólki á sviði hugbúnaðargerðar og það sem kom Meniga einkar vel var að margt af því fólki sem kom frá bönkunum hafði talsverða þekkingu á starfsemi og innviðum bankanna. Um 90% af innkomu fyrirtækisins eru vegna erlendra viðskipta en auk íslensku bankanna þriggja eru vel yfir tuttugu bankar í Evrópu og víðar um heim að nota hugbúnað frá Meniga. Hinn hraði vöxtur fyrirtækisins er engin tilviljun, stofnendurnir ætluðu sér að ná þeim árangri enda er hraður vöxtur stærsti einstaki áhrifavaldurinn í velgengni nýsköpunarfyrirtækja.[83] Þótt bankamarkaðurinn sé í eðli sínu hægur og íhaldssamur er yfirleitt hægt að reikna með föstum viðskiptum áfram þegar ísinn hefur verið brotinn.

Önnur stór fyrirtæki

Leikjafyrirtækin CCP og Novomatic (áður Betware) falla bæði í þennan hóp, en þegar hefur verið fjallað nokkuð um þau. Þá er starfsmannafjöldi Reiknistofu bankanna einnig vel yfir sjötíu. Loks má nefna stórar tölvudeildir fyrirtækja og þá ekki síst bankanna, sem voru aftur farnir að ná til sín starfsmönnum í hugbúnaðargeiranum þegar kom fram á árið 2014, rétt eins og fyrir bankahrunið. Flest ríkisfyrirtæki eru komin aftur með eigin tölvudeildir, eftir samdrátt á árunum eftir efnahagshrunið 2008. 

Spjaldtölvur og lesbretti

Spjaldtölvur eru engin ný bóla, en vinsældir þeirra urðu þó ekki umtalsverðar fyrr en um og upp úr árinu 2010 með tilkomu iPad. Síðan hafa þær slegið í gegn í ýmsum útfærslum og frá mörgum framleiðendum. Nokkrum árum fyrr komu lestölvurnar (lesbretti) til sögunnar, sú fyrsta frá Sony 2004. Útbreiddust þeirra er Kindle frá Amazon sem kom fram árið 2007. Sony-lestölvan hélt velli en bæði Kindle og Nook frá Barnes & Noble bókabúðunum skutust fram fyrir hana í vinsældum.

Saga spjaldtölvanna er þó ögn eldri. Ein fyrsta spjaldtölvan er talin vera Newton MessagePad 100 frá árinu 1993, sem var, eins og iPad-inn síðar, frá Apple. Framleiðslu hennar var hætt fimm árum síðar, 1998. Tími spjaldtölvunnar var ekki runninn upp.

Orðrómur hafði verið um að slík vara væri á leiðinni er iPad-inn kom á markað í Bandaríkjunum í janúar 2010. Útbreiðslan um allan heim var hafin og iPad-inn oft fréttaefni. Til að mynda segir í frétt í Morgunblaðinu 26. apríl að Bretar séu að búa sig undir að fá iPad á sinn markað og þykir það tíðindum sæta.[84]

Um leið og spjaldtölvan iPad kom á markað í Evrópu fór umfjöllun um hana að aukast í íslenskum fjölmiðlum. Skortur á samhæfingu við Flash frá Adobe í fyrstu útgáfum iPad var gagnrýndur í dómi um tölvuna hjá rýnanda Fréttablaðsins. [85] Síðar varð það minna atriði og fundnar voru leiðir fyrir þá sem enn vildu geta notað Flash. Í mati á spjaldtölvunni var horft um margt á aðra þætti en þá sem nú þykja mikilvægastir. Rýnandi Fréttablaðsins telur einn helsta kost hennar vera þann að hún henti vel til lesturs bóka og tímarita. Hann nefnir líka netráp og tölvupóstskrif, Facebook-stöðuskrif og „annað lítilræði“. Hins vegar telur hann skorta á samkeyrslu nokkurra forrita og að lyklaborð sé nauðsynlegt fyrir meiri vinnslu. Kvikmyndir og tónlist megi kaupa og leigja á iTunes, þrátt fyrir að þetta sé fremur dýr þjónusta.[86]

Menntavísindafólk framtíðarinnar að læra að nýta sér spjaldtölvur í starfi sínu. Framhaldsnemar á Menntavísindasviði Háskóla Íslands í menntabúðum haustið 2012 á námskeiðinu Upplýsingatækni í menntun og skólaþróun. Á myndinni sjást frá vinstri til hægri Ingibjörg Anna Arnarsdóttir, Hugrún Elísdóttir, Þorbjörg St. Þorsteinsdóttir, Berglind S. Harðardóttir, Hildur Heimisdóttir og Bryndís Steina Friðgeirsdóttir. Nýtt spjaldtölvusett sem keypt hafði verið við Menntavísindasvið var tekið í gagnið við þetta tækifæri.

Lestölvurnar eða lesbrettin, sem komu á markað aðeins fyrr, voru allt annars konar tæki. Þær voru eingöngu ætlaðar til lestrar rafbóka og tímarita. Mörg tímarit buðu upp á áskriftir fyrir lestölvur og Kindle, sem varð fljótlega þeirra útbreiddust, var framleidd fyrir bóksöluvefinn Amazon og bauð upp á gríðarlegan fjölda titla. Þær voru með svarthvítum skjá og augljóslega verið að líkja eftir bókum í stærð og letri. Þessi einfaldleiki varð líka til þess að hægt var að bjóða upp á rafhlöðuendingu í allt að mánuð, með hóflegri notkun og stuttum tengitíma við netið.

Rafbækur á netinu – fyrstu íslensku tilraunirnar

Skammt var öfganna á milli í umræðu hérlendis að minnsta kosti um það hvort lestölvurnar myndu ganga af bókum dauðum. Sumir spáðu því að svo yrði en aðrir voru ósammála og töldu að bækur myndu halda velli. Þeir sem höfðu reynt að lesa bækur á tiltölulega þungum fartölvum áranna kringum 2010 töldu að spjald- og lestölvurnar myndu breyta miklu. „Þrátt fyrir mýgrút af lesefni á Netinu hef ég aldrei enst heilan kafla í tölvu – ef frá er talið sýnishorn síðustu bókar rithöfundarins Dan Brown á rafrænu formi, […] [meira] af forvitni en áhuga. Þreytan yfir leiðitömu efni og þungi fartölvunnar í kjöltunni sagði fljótt til sín.“ Þetta segir rýnandi Fréttablaðsins og bendir á að öðru máli gegni um lestur bóka á iPad, þrátt fyrir of hátt verð bóka fyrir tækið. Hann nefnir að vísu Kindle-lestölvuna til sögunnar en hefur ekki prófað hana[87] og var ekki sá eini sem virtist á því að iPad frekar en Kindle yrði ofan á við bóklestur. Edda útgáfa gerði samning við Apple um dreifingu á rafrænum bókum á árinu 2010.[88]

Notkun spjaldtölva í skólum vakti snemma áhuga skólafólks og ýmsar tilraunir hafa verið gerðar til að útbúa íslenskt kennsluefni fyrir slíkar tölvur. Vogaskóli var líklega fyrstur íslenskra skóla til að kaupa Kindle fyrir hóp nemenda sína og var það tilraunaverkefni sem fór í gang veturinn 2011–2012. Kanna átti hvort tækið ýtti undir lesáhugann og svo þótti mikill kostur að tækið kæmi í staðinn fyrir þungan bókastafla. [89] Gagnrýnt hefur þó verið að allt viðmót flestra lestölva er á ensku. Samtök blindra og sjónskertra bentu einnig á að notkun slíkra tölva væri brot á jafnrétti til náms því þær nýttust aðeins sjáandi. 

Rafbækur hafa verið að skjóta upp kollinum á almennum markaði á Íslandi og hafa bæði bóksalar og forlög hugað að þessu en þróunin hefur verið hæg. Eymundsson fór að selja rafbækur haustið 2011 en í fyrstu aðeins erlenda titla. Bókatíðindi byrjuðu að auglýsa íslenskar rafbækur árið 2012 og voru þá 94 titlar í boði en fækkaði nokkuð tvö næstu árin.[90]

Snjallsímar, DoCoMo í Japan og iPhone úti um allt

Snjallsímar hafa á örfáum árum orðið að þeim öflugu tölvum sem flestir bera með sér í vasanum og grípa til þegar þeim hentar. Stundum er tengingin gegnum þráðlaust net, Wi-Fi, en stundum gegnum símann sjálfan með 3G eða 4G.

Fyrsti snjallsíminn til að ná almennri útbreiðslu var DoCoMo, japanskur snjallsími sem varð mjög vinsæll þar í landi kringum árþúsundamótin, en náði ekki útbreiðslu utan Japans. Líklega er það BlackBerry-síminn sem komst næst því að vera fyrirboði þess sem koma skyldi á árinu 2003, en snjallsímabyltingin hófst fyrir alvöru með tilkomu iPhone um mitt ár 2007 og um svipað leyti voru keppinautar tilbúnir með sínar útfærslur.

Snjallsímarnir þróuðust hratt í að geta það sama eða meira en margar almenningstölvur og þannig var staðan árið 2014. Stærstu tölvur landsins fyrstu áratugi upplýsingatækni á Íslandi höfðu minni vinnslugetu en símar nútímans. En geta hinna ljúfu risa, tölva fyrri tíma, var nýtt með slíkri útsjónarsemi og hugmyndaauðgi að ósennilegt er að snjallsímarnir gætu fetað í öll fótspor þeirra. Einkum ef litið er til þeirra margvíslegu verkefna sem þær leystu. Hlutverkið er líka ólíkt, snjallsímarnir eru vissulega til gagns fyrir hvern og einn notanda en ekki síður til gamans og afþreyingar. Tölvuvæðing fyrri ára hafði hins vegar oftast þann tilgang að leysa flókin viðfangsefni, sem ekki var kostur á að leysa fyrr. Umfang úrlausnarefnanna og flækjustig, svo og sá hraði sem fékkst með tilkomu tölvanna, var einfaldlega bylting í starfi fyrirtækja, stofnana, opinberra aðila og einstaklinga. Bylting ólík öðrum byltingum.

Snjallsímarnir hafa breytt tölvunotkun og aðgangi að upplýsingum á þann hátt að erfitt er að hugsa sér heim án þeirra og dómur sögunnar mun ákvarða hvort þessar byltingar eru hliðstæðar.

Hátæknisímar sem komu á undan eiginlegum snjallsímum þóttu ekki endilega mjög aðlaðandi kostur. Tveimur árum áður en iPhone kom á markaðinn frá Apple sendi fyrirtækið einmitt frá sér hátæknisíma. Þá var ritaður pistill í Tímarit Morgunblaðsins, og endurspeglar kannski tíðaranda þessa tíma, ársins 2005.

Ég á síma sem er þeim kostum búinn að hægt er að taka á honum ljósmyndir og hreyfimyndir, taka upp hljóð og spila mp3-skrár, senda margmiðlunarskeyti, lesa gögn þráðlaust í og úr tölvu, samstilla dagbók og heimilisfangaskrá, skrifa niður minnipunkta, spila leiki, lesa WAP-síður, senda SMS-skeyti og lesa vefsíður, svo fátt eitt sé talið, en hann er reyndar orðinn gamall og því ekki mjög fullkominn. Já, og meðan ég man; það er líka hægt að hringja úr honum. […]

Þarfaþing eða tískuvarningur? Þegar fyrstu farsímarnir komu á markað fyrir rúmum tveimur áratugum var aðalkosturinn við þá að hægt var að nota þá til að hringja nánast hvar sem maður var staddur. […] með tímanum hafa farsímar breyst úr því að vera þarfaþing í að vera tískuvarningur og veigamikið stöðutákn fyrir yngra fólk […] Aðrir markhópar hafa aftur á móti eiginlega setið á hakanum, til að mynda eldra fólk, en þeir eru líka fjölmargir meðal yngra fólks sem engan áhuga hafa á flóknum hátæknisímum - þeir vilja bara síma til að hringja og senda SMS-skeyti.[91]

Svarið við þessum vangaveltum margra var að framleiða síma sem voru einfaldir og sumir báru einfaldleikann í nafninu, svo sem síminn Simply. Þetta voru einfaldir símar sem buðu upp á fáar aðgerðir. Um útbreiðslu þeirra fer fáum sögum því fljótlega lá í loftinu að snjallsímarnir myndu taka yfir markaðinn en umfjöllun um þessa síma afhjúpar margs konar vangaveltur sem enn eimir eftir af:

Annað sem ýmsir hafa átt erfitt með að sætta sig við er hve farsímar hafa minnkað og þá um leið lyklaborð þeirra og skjáir. Simply-símarnir eru aftur á móti stærri en gengur og gerist og lyklaborðið því stærra líka. Símanum er líka stjórnað að mestu með hnöppum á tólinu sjálfu, til dæmis þarf ekki að fara í sérstaka valmynd til að lækka í símanum eða læra takkarunu - á símanum er einfaldlega hnappur til að hækka og lækka í hringingunni. Á símanum er líka hnappur til að læsa lyklaborðinu, þegar rafhlaða hans er við það að tæmast blikka á skjánum boð um að hlaða þurfi símann, ljós blikkar á símanum þegar SMS-skeyti hefur borist og honum fylgir kví til að geyma hann í og hlaða líkt og með þráðlausan heimilissíma.[92]

iPhone frá Apple kom á markaðinn í júní 2007 og notaði stýrikerfið iOS. Árið eftir komu á markaðinn símar með öðru stýrikerfi, Android, sem einnig náðu mikilli útbreiðslu og Windows-símar eru einnig í hópi þeirra sem eru áberandi á markaðnum í lok þess tímabils sem þessi saga greinir frá, 2014–2015.

Möguleikar snjallsímanna eru miklir, ekki síst í hugbúnaðargerð. Innlendur eða aðlagaður hugbúnaður, aðallega smáforrit (öpp), er til fyrir margs konar þjónustu svo sem bankaþjónustu, greiðslur fyrir vörur og þjónustu og leiki, og er þá fátt eitt nefnt. 

Útbreiðsla snjallsíma hefur verið ævintýraleg. Í umfjöllun Margrétar Rósar Einarsdóttur í tímaritinu Tölvumál var staðan tekin árið 2014. Í greininni er góð úttekt á því hver staða snjallsíma var orðin og spáð í framtíðina.   

Eru snjalltækin að taka yfir heiminn? Það er ekki að furða að þessari spurningu sé velt upp, þar sem 45% aukning var á notkun snjallsímtækja árið 2014. […]

Með tilkomu þráðlausra tækja á borð við snjallsíma og spjaldtölva hafa möguleikar notenda í fjarskiptatækni gjörbreyst. Umrædd tæki eru í raun alhliða samskiptatæki […] nýtast allt í senn sem sími, tölva, myndavél, myndbandstæki, staðsetningartæki, tónlistarspilari o.fl. Tækin gera notendum kleift að gera nánast hvað sem er óháð staðsetningu. …

… neytendahegðun fólks á Netinu [er] búin að taka mjög hröðum breytingum. Fólk er ekki lengur háð því að tengjast Netinu í gegnum gömlu góðu borðtölvuna. Með tækjum eins og snjallsímum og spjaldtölvum er fólki nú til dags kleift að sækja sér stafrænt efni og upplýsingar eða sinna helstu erindum nánast hvar sem er og hvenær sem er.[93]

Það var ekki fyrr en á vordögum 2015, rétt eftir að það tímabil sem er viðfang þessarar sögu var liðið, að gerð var marktæk könnun á notkun Íslendinga á samskiptamiðlum. Gallup gerði könnunina og vakti það undrun margra þegar í ljós kom að sambærileg könnun hafði ekki verið gerð fyrr.

„Þetta er fyrsta mælingin á notkun Íslendinga á samfélagsmiðlum. Það hefur aldrei verið almennilega skoðað hversu vinsælt Facebook er á Íslandi, hvað þá hinir samfélagsmiðlanir,“ segir Andri Már Kristinsson, sérfræðingur í markaðsmálum á netinu hjá Landsbankanum.[94]

Notendur samfélagsmiðla, skipting samkvæmt gögnum frá Gallup, tölur birtar í Nútímanum í ársbyrjun 2015.[95]

Þar af leiðandi verður hér notast við þessa könnun þótt hún hafi strangt til tekið komið nokkrum mánuðum of seint til að passa inn í tímaramma sögunnar. Nútíminn birti myndrænt yfirlit yfir niðurstöður könnunarinnar byggt á gögnum frá Gallup og sýnir það glöggt hversu stór hluti þjóðarinnar notaði þessa miðla.

Snapchat og Instagram, hvort tveggja nýrri miðlar en Facebook, raðast í annað og þriðja sætið og það er ekki fyrr en í fjórða og fimmta sæti sem samfélagsmiðlar ögn eldri í hettunni komast að. Twitter hafði ekki náð sömu útbreiðslu hér á landi og víða annars staðar. Þessir þrír eldri samfélagsmiðlar tilheyra tímanum fyrir 2014, en Snapchat er einungis skoðað lítillega í samhengi við Twitter. LinkedIn hefur nokkra sérstöðu og er meira notað í tengslum við vinnumarkaðinn; fólk og fyrirtæki nota vefinn til að kynna sig og fylgjast með félögum sínum og fyrirtækjum.

Raunar höfðu áður verið gerðar kannanir á samfélagsmiðlum, en þá í markaðsskyni, til að kanna hverjir þeirra væru útbreiddastir á Íslandi, meðal annars könnun fyrir matvælaframleiðandann Kellogg’s sem vefmarkaðsstofan Hálendið gerði haustið 2013. Niðurstöðurnar varðandi Facebook voru svipaðar, en þá var það Instagram sem var í öðru sæti og Snapchat að taka flugið. Þótt þessi könnun sé ólík hinni fyrri er áhugavert að skoða aðeins þær upplýsingar sem mátti lesa í fréttatilkynningu um könnunina:

In­sta­gram er næst vin­sæl­asti sam­fé­lags­miðill Íslend­inga. Face­book trón­ir sem fyrr á toppn­um, seg­ir í frétta­til­kynn­ingu.

„Twitter, sam­skiptamiðill sem bygg­ir á stutt­um texta­skila­boðum og hef­ur náð mikl­um vin­sæld­um víða um heim, hef­ur ekki slegið jafn dug­lega í gegn hér á landi. […]

Í könn­unni var einnig spurt um viðhorf fólks til ým­issa sam­skiptamiðla. 81% sögðu að Face­book og Insta­gram væri góð leið til að miðla eig­in lífi. 82% sögðu að notk­un þess­ara tveggja sam­skiptamiðla skapi aukna nánd í sam­skipt­um við vini og ætt­ingja. 77% sögðu þá vera góða leið til að mynda ný tengsl og 94% sögðu þá nýt­ast við að viðhalda tengsl­um. 35% segja þessa tvo sam­skiptamiðla vera hent­ugt hjálp­ar­tæki í maka­leit.[96]

Fleiri en fólk í makaleit og markaðsmenn hafa áhuga á samfélagsmiðlunum. Alls kyns hópar og starfsstéttir nýta þá. Forvitnilegt er að skoða umræðu frá Læknadögum sem haldnir voru rétt upp úr áramótum 2014–2015. „Læknar mega ekki vera of varkárir gagnvart netinu, við þurfum að vera til staðar,“ er haft eftir Davíð B. Þórissyni bráðalækni í Pressunni í tilefni af erindi sem hann hélt um málefnið:

Davíð segir marga þekkja hinn svokallaða Google-sjúkling; þann sem finnur fyrir sjúkdómseinkennum og sjúkdómsgreinir sjálfan sig í kjölfarið með hjálp netsins. Þá fari margir og leiti ráða í hópum á Facebook eða á síðum á borð við bland.is og fái þar misgóð ráð frá fólki sem hafi aldrei lært læknisfræði. „Þessir einstaklingar verða alltaf til staðar og þess vegna þurfum við að vera þetta Google fyrir sjúklingana,“ segir Davíð.

Hann segir samfélagsmiðlana geta verið einfalt en jafnframt öflugt tæki fyrir lækna til að miðla upplýsingum bæði til einstaklinga og almennings. […] Þetta spari læknum tíma og veiti bæði læknum og sjúklingum öryggi. Sjúklingurinn verður ekki eins háður lækninum.[97]

Í þessari umræðu meðal lækna var áhersla á að fara ekki yfir mörkin með tilliti til laga og siðareglna lækna. En engu að síður tóku fleiri undir með Davíð og Jón Snædal öldrunarlæknir sagði: „Það er skynsamlegra að nota þá [samfélagsmiðlana] en forðast þá. Þessi miðlar gefa okkur meira tækifæri til dreifingar á upplýsingum en nokkru sinni áður.“[98]

Facebook: 89% útbreiðsla á Íslandi upp úr 2014

Facebook hefur verið í sókn frá því það kom fyrst fram og Ísland er ekki aðeins á sama róli og önnur lönd, heldur hefur Facebook náð að verða miðill þorra þjóðarinnar, þvert á alla aldurshópa. Væntanlega hefur það gerst smátt og smátt og þau 89% þjóðarinnar sem voru á Facebook 2015 hafa ekki verið þar frá upphafi. 

Markaðssetning á Facebook er alltaf að verða umfangsmeiri og ekki alltaf skynsamlega notuð eins og Andri Már Kristinsson fjallaði um í tengslum við könnun Gallup á samfélagsmiðlum:

[…] minntist Andri á svokallaða Like-leiki á Facebook þar sem fólk þarf að „læka“ ákveðnar síður fyrirtækja til þess að eiga möguleika á að fá vinning. […]

„Fyrirtæki eru að fara ansi ódýra leið í því að afla sér vinsælda. […] Þau eru ekki að fá einstaklinga til að fylgja þeim vegna áhuga á fyrirtækinu, heldur bara til að vinna verðlaun. Fyrirtæki þurfa að horfa til lengri tíma til að koma á innihaldsríku sambandi, svo að fólk hafi áhuga á því sem þau hafa að segja.“[99]

YouTube og Myspace – mikil tónlist, margt fleira

Skemmtimiðlar á netinu voru ekki raunhæf hugmynd í upphafi veraldarvefsins. Til þess var gagnaflutningur alltof hægur og bæði vinnslu- og geymsluminni tölva alltof lítið. En fólk sá í hillingum að í framtíðinni yrði unnt að spila tónlist og horfa á kvikmyndir og sjónvarpsefni á netinu. Snemma á 21. öldinni var farið að undirbúa ýmsar leiðir til að miðla skemmtiefni og einhverjum fróðleik í bland gegnum netið umfram það sem gerðist þegar fólk skiptist á mynd- og hljóðskrám gegnum tölvupóst, ef póstveitan leyfði svo stórar sendingar, eða gegnum irkið.

Það voru þrír fyrrum starfsmenn greiðslumiðlunarinnar PayPal sem skópu YouTube, sem var opnað fyrir upphleðslu efnis í febrúar 2005. Rétt rúmu ári fyrr höfðu tveir félagar í Los Angeles opnað Myspace-vefsvæðið, sem hafði einkenni bæði YouTube og Facebook. Þessar tvær leiðir í að miðla efni voru í eðli sínu nokkuð ólíkar. Á Myspace miðlaði fólk aðallega eigin efni á vefsvæði. Myspace náði mikilli útbreiðslu um tíma, einkum í hópi yngra fólksins. Margir notuðu Myspace til að koma list sinni á framfæri. Í ágúst 2006 var Myspace enn helmingi stærra en YouTube á alþjóðavísu[100]

Lítið var vitað um stöðuna á Íslandi um þetta leyti, en þó má geta þess að Myspace var vinsælasti skemmti- og samfélagsmiðillinn í könnun eins framhaldsskóla á Íslandi, MA, veturinn 2007­–2008. Myspace hafði þá vinninginn yfir Facebook, 71,3% nemenda notfærðu sér Myspace en aðeins 21,6% Facebook. Aðrir miðlar voru ekki skoðaðir í þeirri könnun.[101]

Á YouTube var umgjörðin látlaus, þangað var hægt að hlaða inn myndskeiðum, skoða, deila og ræða. Tónlistarmyndbönd voru og eru langfyrirferðarmest á YouTube og með tíð og tíma leysti það líklega ýmsar mislöglegar videó- og tónlistarveitur af hólmi, svo sem Napster og LimeWire.

Vöxtur YouTube var ævintýralegur og í grein Árna Matthíassonar í Morgunblaðinu 2. september 2006 bendir hann á að 70.000 myndskeið séu sett inn á YouTube á hverjum sólarhring! Íslendingar áttu sinn hlut á efnisveitunni því fljótlega bárust fréttir af því að þekktir íslenskir tónlistarmenn á borð við Björk og Sykurmolana væru vinsæl á YouTube.[102]

Árið 2006 keypti Google YouTube og 2008 rann Myspace inn í Facebook-veldið. Þessi fyrstu ár samfélagsvefsvæðanna voru því um margt lýsandi, en næsti áratugur, 2005–2014, var hinn raunverulegi áratugur samfélagsmiðlanna og efnisveitanna.

Twitter seint í gang á Íslandi

Twitter hefur náð mikilli útbreiðslu víða erlendis, en hafði einhverra hluta vegna ekki slegið í gegn hér á landi fyrir 2014. Ef aftur er litið til umfjöllunar Andra Más Kristinssonar þá er haft eftir honum í Vísi í framhaldi af fyrrnefndri könnun Gallup um samfélagsmiðla vorið 2015:

Andri segist hafa búist við því að Twitter væri vinsælli hér á landi en raun ber vitni og að Snapchat nyti minni vinsælda. „Snapchat virðist vera miðill sem hefur hitt í mark, sérstaklega hjá ungu fólki. […] spurning hvernig fyrirtæki geta nýtt sér þennan vettvang, því þarna eru engar auglýsingar.“

Fyrirtæki hafa brugðið á það ráð að búa til efni á Snapchat eins og hver annar notandi […]

Hvað Twitter varðar segir hann að ákveðinn hópur sem er þar inni sjáist síður á Facebook. Tækifæri gætu falist í því fyrir markaðsfólk. „Menn þurfa að átta sig á því hverjir eru á hvaða samfélagsmiðlum og hvers konar samband menn eiga á hverjum miðli fyrir sig.“ [103]

Margs konar virkni

Skilin milli skilaboðamiðla, samfélagsmiðla og tölvusíma urðu sífellt óskýrari þegar á leið. Skype-síminn hélt leiðandi stöðu en bætti við sig skilaboðavirkni og samfélagsmiðillinn Facebook varð smátt og smátt einnig skilaboðamiðill og loks einnig með tölvusímavirkni.

Alllangt er síðan farið var að gera tilraunir með það að láta sjónvarp og tölvur renna saman og ýmsar leiðir hafa verið farnar í því skyni. Þessar tilraunir hafa verið misvel heppnaðar, til að mynda voru flestar eldri tilraunir til að taka internetið inn í sjónvarpið andvana fæddar einfaldlega vegna mikils munar á upplausn sjónvarpa annars vegar og tölvuskjáa hins vegar. En í grein í Tölvumálum árið 2011 fjallaði Ágúst Valgeirsson um nýjar lausnir sem voru að ryðja sér til rúms og síðan hefur þróunin verið ör.

Símafyrirtækin hafa kynnt IP sjónvarpslausnir sem æ fleiri heimili nota enda mikill gangur í ljósleiðara og ADSL væðingu hérlendis. Í sjónvarpi er talað um línulega dagskrá, sem er þegar við setjumst fyrir framan sjónvarpið og horfum á áður auglýsta dagskrá á þeim tíma sem tilgreindur er og svo er ólínuleg dagskrá, sem er þegar áhorfandinn velur sjálfur hvenær hann vill horfa á efnið. Gott dæmi um þetta er aðgangur að tveggja vikna efni helstu sjónvarpsstöðva á IP sjónvarpskerfum hérlendis. Annað sem mikið er rætt um í sjónvarpsheimum er sjónvarp númer tvö sem í dag er tölvan/spjaldatölvan eða snjallsíminn en ekki annað sjónvarp. [104]

Efnisveitur koma til sögunnar

Erlendis hafa efnisveitur á borð við Netflix (1997) og Hulu (2007) sífellt orðið stærri hluti af sjónvarpsnotkun fólks. Netflix hefur gengið í gegnum nokkrar tæknibyltingar, leigusíðu fyrir sjónvarpsefni á netinu, efni í áskrift og DVD-leigu, áður en hún varð að eiginlegri efnisveitu þar sem notendur streymdu sjónvarpsefni og kvikmyndum. Útbreiðsla Netflix til landa utan Bandaríkjanna hófst á fyrsta áratug aldarinnar og náði meðal annars til margra landa Suður-Ameríku og Evrópu 2014. Þá hafði Netflix líka hafið gerð eigin efnis. Efnisveitan Hulu býður upp á aðgang að ýmsu sjónvarpsefni í áskrift, meðal annars frá bandarísku sjónvarpsstöðvunum ABC og NBC, sem eru meðal eigenda Hulu, auk Disney-fyrirtækisins. Þessu efni er streymt um internetið og auglýsingar standa undir kostnaði við ókeypis hluta veitunnar. Í áskriftarhlutanum sleppa notendur við auglýsingar. Hulu var í byrjun árs 2015 eingöngu fáanlegt í Bandaríkjunum og Japan og á bandarískum yfirráðasvæðum víða um heim, en formlega séð er aðgangur annars staðar frá varinn með því að skoða frá hvaða IP-tölu notandinn er og þar með frá hvaða landi.

OZ enn á ný

Fyrirtækið OZ komst aftur í sviðsljósið Íslandi eftir nokkurra ára hlé og þá á sviði gagnvirkrar dreifiveitu sjónvarpsefnis. OZ bauð þá þjónustu sem streymir sjónvarpsefni gegnum netið, líkt og aðrar efnisveitur, og notaðist við skýjalausnir. OZ þróaði hugbúnað og vélbúnað fyrir gagnvirka dreifiveitu sjónvarpsefnis. Þjónustan streymir sjónvarpsefni gegnum netið og gerir notendum kleift að stýra sinni dagskrá sjálfir, taka upp sitt uppáhaldsefni til einkanota sem geymt er á tölvuskýi, horfa á beina útsendingu, gera hlé á afspilun og spóla til baka óháð staðsetningu. OZ-appið kom á markað í júní 2013 í þessu skyni.[105]  

Skýið eða tölvuskýið hefur verið til umræðu lengi, en það var varla fyrr en um eða eftir 2010 að notkun þess varð útbreidd. Sumir hafa líkt skýinu við gömlu stórtölvurnar, þar sem allt var aðgengilegt á einum stað, forrit, vinnsla og gögn.

Ýmir Vigfússon fjallaði um tölvuskýið árið 2011 í Tölvumálum. Þar segir hann frá ýmsum byrjunarörðugleikum sem við er að etja í notkun tölvuskýja, en einnig frá möguleikunum og því hvernig þetta allt saman fór af stað:

Árið 2006 hóf Amazon.com að leigja út sýndarvélar undir nafninu Elastic Compute Cloud (EC2) – fyrsta tölvuskýið. Notendur tiltaka hversu margar sýndarvélar þeir þurfa og hvaða stýrikerfi eigi að keyra á þeim, og fá í staðinn IP tölur þar sem unnt er að tengjast sýndarvélunum í gegnum Secure Shell. Ef búist er við mörgum fyrirspurnum má fjölga sýndarvélum, eða fækka þeim sé þess þörf. Leigan er nokkrar krónur fyrir hvern klukkutíma sem örgjörvakjarni er notaður, og svipuð verðskrá fyrir minnisnotkun, geymslurými og nettraffík. Helsti kosturinn við EC2 er því kostnaðarlíkanið: Þú borgar fyrir það sem þú notar. Þetta er ekki ósvipað því hvernig við borgum fyrir aðgang að raf- og vatnsdreifikerfum.[106]

Þar sem allmargir höfðu einhverja reynslu af notkun ýmiss konar sýndarvélalausna, ekki síst hjá hugbúnaðarfyrirtækjum, var þessi hugsun þeim síður en svo framandi, þótt hýsingin væri komin í skýið margumtalaða.

Í skýjunum

Um mitt ár 2011 var grein í viðskiptablaði Morgunblaðsins um möguleika skýsins. Guðmundur Arnar Þórðarson, lausnaráðgjafi hjá Nýherja, fjallaði þá um hvaða möguleika skýið byði upp á. Yfirskrift greinarinnar var: „Skýið veitir meira frelsi“ og þar var kostum skýsins lýst þannig: „Með nokkrum smellum er starfsmaðurinn kominn með sína vinnustöð og forrit í hvaða tölvu sem er. Er líka hægt að nota hana þó ekki sé hægt að komast í netsamband, t.d. á flugi eða úti á ströndinni.“[107] Þarna er augljóslega verið að kitla, og ekki í fyrsta sinn, þær kenndir að hægt sé að sitja í góðu veðri, á framandi slóðum, og vinna vinnuna sína þar. Og í sjálfu sér alveg með réttu. Öryggi gagnanna sem unnið er með er einnig tekið fyrir. „Guðmundur segir skýið geta skapað aukið öryggi. Ef vinnutölvan glatast hverfa ekki með henni gögn og vinna starfsmannsins. Halda má áfram að vinna órofið í næstu tölvu.“[108] Forsendan er að treysta þeirri skýjahýsingu sem notuð er. Þegar þetta var ritað var vinnsla í skýinu ekki orðin eins útbreidd árið 2014, þótt aðeins þrjú ár hefðu þá liðið. Umræða um skýið hafði verið í gangi um allmargra ára skeið. Margir voru farnir að skutla myndum inn á Facebook, bloggið sitt eða Dropbox og rit- og tölvuvinnsla á skýinu, til dæmis í Google Docs og Sheets var að verða æ fleirum töm. Guðmundur lýsir því hvernig þessi vinnubrögð mátti færa inn á skrifstofurnar:

„Í sinni einföldustu mynd snýst skýið um að útstöð og forrit starfsmannsins eru sýndarvædd. Það þýðir að svo lengi sem hægt er að tengjast netinu getur hvaða tölva sem er orðið að vinnustöð,“ segir hann. „Ég get sest við tölvuna hans afa gamla og með nokkrum smellum byrjað að vinna og haft öll sömu forrit og gögn til taks og ég er vanur.“

Hægt er að tvinna saman lausnir í skýinu og hefðbundin forrit í hverri tölvu. Þannig getur t.d. ritvinnsla farið fram í ský-forriti, eða í dæmigerðu ritvinnsluforriti, og starfsmaður flutt og sótt gögn þar á milli eins og hann þarf. Guðmundur nefnir Facebook sem dæmi um ský-lausn, enda fer engin gagnavinnsla fram hjá notandanum né þarf hann að hlaða niður forritum; hann þarf bara að slá inn lykilorð og hefur þá aðgang að allskyns samskiptaleiðum, gögnum og tæknilegum lausnum til að létta sér lífið.[109]

Alltaf í vinnunni eða alltaf í fríi?

Í þessari grein er gengið út frá því að öllum, bæði starfsmönnum og fyrirtækjum, þyki það jákvæð þróun að unnt sé að ná sambandi við starfsmenn og stjórnendur hvar og hvenær sem er, jafnvel í fríum. Og þarna er bent á þætti sem ótvírætt hafa ýtt undir notkun ýmissa skýjalausna:

Með því að nota skýið á að vera hægt að auðvelda starfsmönnum og stjórnendum að halda sambandi og sinna verkefnum í fríinu, að ekki sé talað um að auðvelda fólki að vinna heima. Þar segir Guðmundur m.a. komna skýringuna á því hvers vegna ský-lausnir séu meira notaðar af fyrirtækjum erlendis, enda geti það t.d. sparað starfsmönnum ferðir til og frá vinnu, og eins hentað vel þar sem starfsfólkið þarf mikið að vera á ferðinni milli ólíkra markaðssvæða.

Ef ekki er hægt að tengjast netinu, t.d. um borð í flugvélum, þarf það ekki að þýða glataðar vinnustundir. „Hægt er að taka verkefni eða hugbúnað út úr sýndarútstöð tímabundið, og vinna áfram án netsambands ef þess þarf.“ [110]

Kostir og gallar þess að vera alltaf til taks hafa löngum verið efni skiptra skoðana, ekki síst með aukinni tæknivæðingu. Á UT-vefnum er að finna hugleiðingar frá árunum 2011–2014 um notkun tölvuskýja.

Með tilkomu tölvuskýja hefst þróun á nýju viðskiptalíkani fyrir tölvuþjónustu þar sem stefnt er að því að hægt verði að kaupa upplýsingatækniþjónustu á svipaðan hátt og rafmagn þ.e. að greitt sé í samræmi við notkun. […]

Tölvuský er tiltölulega nýtt hugtak. Í því felst aðferð til að lækka kostnað, auka nýtingu búnaðar og auka afköst tölvudeilda. Það er gert með því að kaupa aðgang að gagnageymslum, hugbúnaði og þjónustu þar sem aðeins er greitt fyrir það gagnarými sem nýtt er eða fyrir hugbúnað og þjónustu í samræmi við notkun, svo dæmi sé tekið. Lítil umræða hefur farið fram um tölvuský fyrir opinbera aðila á Íslandi og almennt má segja að opinberi geirinn á Norðurlöndum hafi hingað til helst horft til svokallaðra einkaskýja eða opinberra skýja sem ná aðeins til opinbera geirans.[111]

Tölvumennina úr húsi?

Notkun skýjalausna breytti umhverfi hins almenna notanda jafnt sem fyrirtækja, þar sem skýið hýsir bæði gögn og forrit. Hýsingin var á stórum tölvum, rétt eins og í árdaga tölvutækni á Íslandi þegar stórtölvurnar réðu ríkjum, en munurinn var sá að nú var hún einhvers staðar á óþekktum stað. Fyrir venjulegt fyrirtæki gat þetta þýtt eftirfarandi, eins og Halldór Kristjánsson verkfræðingur bendir á: „Við erum með öflugar vélar sem hýsa bókhaldskerfi úti í bæ, þar fer bankaþjónustan fram og geymsla á ljósmyndum. Allt er þetta komið í skýið.“[112] Hann bætir því við að stjórnendum fyrirtækja finnist afskaplega gott að þurfa ekki að leiða hugann of mikið að tölvuvinnslunni. Möguleiki sé fyrir hendi, jafnvel hjá stórum fyrirtækjum, að sleppa alveg við að vera með tölvumenn innanhúss, sem stundum komi með tillögur um eitthvað sem stjórnendur skilja ekki eða vilja ekki. Með því að vera með alla vinnslu utan fyrirtækisins, á skýinu eða úti í bæ (sem getur verið það sama) er hægt að vera laus allra mála og borga bara ákveðið gjald fyrir það. Þá er Office-pakkinn keyrður annars staðar, þar er bókhaldið líka og fyrirtækið er laust við flest það sem gert er í tölvunni. Ókosturinn er hins vegar sá að það þarf að reka hugbúnaðinn og ef eitthvað kemur upp á, prentari stöðvast til dæmis, þá er enginn á staðnum til að bregðast við. Því verður þó varla á móti mælt að ákveðin hugsanabreyting hefur átt sér stað varðandi notkun hugbúnaðar. Það er ekki lengur gert ráð fyrir því að fyrirtæki þurfi að láta sérsmíða eða laga allt að sínum þörfum, heldur sé raunverulega hægt að nota það sem til er. Eins og Halldór bendir á eru almennir starfsmenn yfirleitt vel tölvulæsir og geta því auðveldlega nýtt sér staðlaðan hugbúnað og átt samskipti vegna bókhalds, og söludeildir nota söluforrit á borð við salesforce.com sér að ágætu gagni. Halldór segir það hafa komið sér á óvart hversu útbreidd notkun þess konar hugbúnaðar er orðin, en hann hefur fylgst vel með þróun tölvumála hjá íslenskum fyrirtækjum.[113]

Viðskiptagreind (Business Intelligence) er hugtak sem hefur sett æ ríkari svip á gerð hugbúnaðar og notkun hans á árunum eftir árþúsundamótin. Hugtakið er ekki nýtt af nálinni en þau tæki og tól sem notuð eru til að greina og vinna með alls kyns gögn til að gera þau nýtileg í viðskiptum verða sífellt fjölbreyttari og öflugri. Viðskiptagreind felst meðal annars í því að nýta tæki og ferli til að greina og birta gögn, oft úr stórum gagnagrunnum eða vöruhúsum gagna, og á seinni árum hefur athyglin beinst í æ ríkari mæli að því að vinna með gríðarlegt magn gagna (Big Data). Markmiðið er að nýta þessi gögn og birta á þann hátt að þau geti gefið fólki færi á að taka sem allra skynsamlegastar ákvarðanir, byggðar á öflugum grunni gagna sem sett eru fram á auðskilinn hátt.

Einn af mikilvægum þáttum viðskiptagreindar er þekking á þörfum viðskiptavina (Customer Intelligence). Hún hefur meðal annars verið skilgreind sem leið 21. aldarinnar til að herma eftir kaupmanninum á horninu þar sem markmiðin eru:

• Að koma á tengslum við viðskiptavininn – með rauntímasamskiptum.
• Bera kennsl á hann – með persónumiðuðu markaðsstarfi.
• Bjóða gildi sem eiga erindi – með réttu vöruframboði og samkeppnishæfu verði.
• Þróa skilning á viðskiptavininum – með því að flokka hann, dýpka þekkingu á honum, uppfylla væntingar og nýta viðeigandi gögn, greiningar og sjálfvirkni í þessu skyni.[114]

Mörg íslensk fyrirtæki bjóða upp á gagnleg tól til nýtingar viðskiptagreindar, bæði innlend og erlend. DataMarket, sem stofnað var árið 2008, byggðist á því að safna saman margvíslegum gögnum af ólíkum uppruna á einn stað og gera þau aðgengileg á samræmdan hátt. Fyrirtækið náði talsverðri útbreiðslu á þessu sviði hér á landi og erlendis. Árið 2014 var fyrirtækið selt til fyrirtækisins Qlik sem er eitt af þekktustu fyrirtækjum á sviði viðskiptagreindar í heiminum. Viðskiptalausnir Qlik eru vel þekktar hér á landi og af stórum viðskiptavinum fyrirtækisins hérlendis má nefna Reykjavíkurborg og Samskip.

Meðal annarra fyrirtækja sem hafa sérhæft sig í því að þróa og nýta lausnir viðskiptagreindar má nefna Wise, íslensku bankana og Marorku, sem hefur notað slíkar lausnir til hagnýtingar upplýsinga við rekstur skipaflota.

Þau íslensku fyrirtæki sem hafa sérhæft sig í viðbótum við Microsoft Dynamics-hugbúnaðinn NAV og AX hafa mörg hver einnig einbeitt sér að hugbúnaðarlausnum sem byggja á viðskiptagreind.

Fyrirtæki á sviði viðskiptagreindar hafa með sér ýmiss konar samstarf. IcePro er einn vettvangurinn. IcePro skilgreinir sig sem hlutlausan vettvang fyrir opinbera aðila, einkafyrirtæki og lausnaraðila, þar sem kostur gefst á því að sitja við eitt borð, miðla af reynslu, setja stefnu, skilgreina ferli og sannreyna tækni. IcePro hefur það hlutverk að safna þekkingu innanlands sem erlendis og miðla henni til aðildarfyrirtækja í formi verkefnaþátttöku, ráðstefnuhalds og ýmiss konar kynninga.[115]

Oft hefur komið upp umræða um að nýta orkuna á Íslandi í þágu upplýsingatækni og hátæknifyrirtækja á því sviði. Einn sterkasti angi þeirrar umræðu hefur verið spurningin um gagnaver á Íslandi, sem orðin eru að veruleika nú þegar.

Gagnaverið Thor Data Center

Gagnaverið Thor Data Center var sett á laggirnar í Hafnarfirði árið 2010 en fyrirtækið var stofnað ári fyrr. Stærsti viðskiptavinur þess var frá upphafi Opera Software í Noregi. Byrjunarerfiðleikar einkenndu fyrstu starfsárin og árið 2011 skrifaði Landsbankinn undir fjármögnunarsamning við fyrirtækið til að fjármagna nýjan gagnagám. Í frétt á viðskiptasíðum Morgunblaðsins segir af þessu tilefni:

Gagna­ver Thor Data Center bygg­ist á sér­út­bún­um& gáma­ein­ing­um sem hýsa gögn og gagna­vinnslu fyrirtækja. Fram kem­ur í til­kynn­ingu, að eft­ir að nýi gám­ur­inn verður kom­inn í gagnið hafi af­kasta­geta gagna­vers­ins marg­fald­ast og muni fé­lagið geta annað hýs­ing­arþörf fleiri stórra fyr­ir­tækja. […]

Thor Data Center er eina gagna­verið sem starf­rækt er á Íslandi og bygg­ir þjón­usta þess á umhverfisvænni raf­orku.[116] 

Skýrr, síðar Advania, keypti fyrirtækið og rann það inn í samsteypuna árið eftir, eða síðla árs 2011. Advania Thor Data Center keypti ofurtölvu til vísindarannsókna á Norðurlöndum á árinu 2012. Notagildi tölvunnar er margvíslegt en einkum í þágu vísinda:

Stofnanir sem hafa yfirumsjón með háhraðatölvum til vísindarannsókna í Danmörku, Noregi, Svíþjóð og Íslandi hafa í sameiningu fjárfest og gangsett nýstárlega háhraðatölvu á Íslandi, sem hýst er í gagnaverinu Advania Thor Data Center í Hafnarfirði. Nýnæmið við þessa ofurtölvu felst í hugmyndinni, staðsetningunni og rekstri tölvunnar, frekar en í tækninni. Umræddur tölvubúnaður er frá HP og Opnum kerfum.[117]

Opera Software stórjók svo viðskipti sín við gagnaverið á árinu 2013. Fyrirtækið tengist Íslandi á þann hátt að Opera-vafrinn er upphaflega sprottinn frá þeim tíma er Íslendingurinn Jón von Tetzchner var enn í forsvari fyrir fyrirtækið. Það var nýr vafri, Opera Mini-vafrinn fyrir tölvur, snjallsíma, sjónvörp og önnur nettengd tæki, sem var ástæða þessarar miklu aukningar á umsvifum Opera hér á landi. Aukningin leiddi af sér stóraukna internetumferð til Íslands og mikla orkuþörf, eða sem svaraði 2–3 þúsund manna bæjarfélagi á Íslandi. Aðaláherslan í markaðssetningu gagnaversins var „að markaðssetja Ísland sem umhverfisvænan valkost sem hefur þá sérstöðu að byggja á endurnýjanlegri orku. Gagnaverin geta skapað þjóðinni miklar gjaldeyristekjur,“ eins og Gestur G. Gestsson forstjóri Advania orðaði það árið 2013.[118]

Advania hafði á þessum tíma hafið samstarf við Verne Global um stækkun gagnavers á Ásbrú.[119] Árið 2014 var í framhaldi af því farið að undirbúa stækkun gagnavera Advania og sjónum beint að Reykjanesbæ. Þá voru viðskiptavinir fyrirtækisins orðnir áttatíu, og enn var Opera stærstur þeirra.[120] 

Gagnaver Verne – Suðurnesjarokið kælir þúsundir tölva

Innkoma Verne Holdings hófst á áformum um að reisa gagnaver á svæði gamla varnarliðsins á Suðurnesjum og var stefnt að því að opna það um áramótin 2008–2009, eða um svipað leyti og efnahagshrunið á Íslandi varð. Í kjölfarið urðu allnokkrar tafir á opnuninni. Í umfjöllun um framkvæmdirnar í DV haustið 2009 er farið yfir áformin í viðtali við Björgólf Thor Björgólfsson, eiganda fjárfestingarfélagsins Novator, sem átti Verne Holdings að stórum hluta.

Gagnaverið mun hýsa rafræn gögn fyrir ýmis alþjóðleg fyrirtæki og veita þeim ýmiss konar þjónustu við þessi gagnasöfn. […]

Lykilatriði í starfsemi gagnaversins eru tveir sæstrengir til og frá landinu sem notaðir verða til að flytja gögnin. Annar þessara strengja, Danice, var tekinn í notkun í gær [skrifað í byrjun september 2009] en framkvæmdir við hann hófust í ágúst í fyrra. […]

Lykilforsenda í rekstri gagnaversins er að tengslin við Evrópu séu tryggð með tveimur sæstrengjum, bæði Danice og Farice, ef annar skyldi bila því viðskiptavinir gagnaversins verða að hafa tryggt aðgengi að gagnasöfnum sínum hér á landi.[121]

Það var síðan í febrúar 2012 að Verne hóf formlega starfsemi sína á Ásbrú. Á forsíðu Víkurfrétta fimmtudaginn 9. febrúar 2012 segir: „Suðurnesjarokið kælir þúsundir tölva.“[122] Þar kemur fram að þetta sé fyrsta alþjóðlega gagnaverið í heiminum sem knúið sé með grænni orku og pláss sé fyrir fimm þúsund netþjóna í fyrsta áfanga. Stærsti einstaki viðskiptavinur gagnaversins var bílaframleiðandinn BMW í samstarfi við Opin kerfi, en aðrir aðilar voru smærri.

Verne Global […] valdi Opin kerfi sem sinn þjónustuaðila hérlendis við þau fyrirtæki sem vilja hýsa sitt umhverfi í gagnaverinu. […] hefur tekist í góðri samvinnu við erlenda lykil birgja að byggja upp viðskiptasambönd við fyrirtæki eins og BMW sem reka tölvuumhverfi sitt í gagnaverinu. […]

Tækifæri hvað varðar gagnaversiðnaðinn og tækni eru því óþrjótandi og tíminn er núna til að gera sem mest úr stöðunni, skilgreina verkefnin, fjárfesta í spennandi vegferð og skapa forskot í alþjóðlegri samkeppni. […] flest í okkar umhverfi, byggir meira og meira á tækjum sem tengjast saman gegnum háhraðanet og upplýsingum sem er miðlað í gegnum með þjónustu sem hýst er í skýinu eða miðlægt.[123]

Samfélagsáhrif samfélagsmiðla

Notkun samfélagsmiðlanna hefur orðið uppspretta umræðu og vangaveltna um áhrif þeirra á samfélagið, bæði hér á Íslandi og í alþjóðlegu samhengi. Ljóst er að margt af því sem hefur mótað bæði mannkynssöguna og Íslandssöguna á 21. öldinni má rekja beint til áhrifa samfélagsmiðlanna. Í upphafskaflanum um áratuginn 2005­–2014 er drepið á áhrif samfélagsmiðlanna í búsáhaldabyltingunni svokölluðu og hið svokallaða arabíska vor um og upp úr 2010 og framhald þess er gott dæmi um mátt samfélagsmiðlanna í alþjóðlegu samhengi.

Frelsi og jafnrétti

Opinn hugbúnaður
Íslendingar hafa lengi tekið þátt í þróun svokallaðs „opins hugbúnaðar“ (open source), sem byggist á því að kóði frá einum sé opinn öðrum til notkunar, aðlögunar og breytinga. Stefna stjórnvalda í þessum málaflokki er kynnt á UT-vefnum (upplýsingatæknivefnum):

Ríkisstjórnin samþykkti í mars 2008 stefnu um frjálsan og opinn hugbúnað. Verkefnisstjórn um rafræna stjórnsýslu vann stefnuna og studdist m.a. við skýrslu um opinn hugbúnað sem gerð var fyrir forsætisráðuneytið 2005, stefnur annarra þjóða og margvíslegt efni frá Evrópusambandinu. […] Í stefnunni kemur fram að þess skuli gætt að gefa frjálsum og opnum hugbúnaði sömu tækifæri og séreignarhugbúnaði þegar tekin er ákvörðun um kaup á nýjum búnaði og ávallt skuli leitast við að gera sem hagstæðust innkaup.[124]

Í tímaritinu Tölvumálum 2011 er sagt frá notkun frjáls hugbúnaðar í Menntaskólanum í Reykjavík. Fyrrverandi nemendur skólans tókum höndum saman ásamt skólayfirvöldum, ráðuneyti og einkaaðilum og uppfærðu tölvukerfi skólans og byggðu alfarið á frjálsum hugbúnaði við þá uppfærslu. Um markmiðið með þessari aðgerð er sagt í blaðinu:

Þegar verkefnið hófst var MR skuldbundinn til að greiða umtalsverð hugbúnaðarleyfisgjöld á ári hverju, til þess eins að halda óbreyttu kerfi gangandi. Megnið af þessum gjöldum runnu beint úr landi, en með frjálsum hugbúnaði vonast skólayfirvöld til að geta haldið þessu fé innan landssteinana og nýtt til uppbyggingar eða kennslu.

Annar mikilvægur eiginleiki frjáls hugbúnaðar er að hann gerir yfirleitt hóflegar kröfur til vélbúnaðar og gamlar tölvur nýtast betur en ella. Frá sjónarmiði notenda virðast „Linux tölvur“ hraðari, en frá sjónarmiði þeirra sem halda utan um buddustrenginn lengir frjáls hugbúnaður líftíma hverrar tölvu og frestar útgjöldum. Til samanburðar hefði þurft að kaupa yfir 100 nýjar tölvur ef MR hefði kosið að uppfæra í nýlega útgáfu af Windows eða Mac OS X. […] Einungis tíminn getur leitt í ljós hver heildarniðurstaðan verður, en frjáls hugbúnaður var hagkvæmasta leiðin til að uppfæra tölvukerfi skólans á þessum tímapunkti.[125]

Kynjaumræðan
Á einstökum tímabilum hefur hlutur kvenna verið nokkuð stór í tölvunarfræðinámi og útskriftarárgangurinn 1984 frá Háskóla Íslands var til að mynda með nokkuð jöfnum kynjahlutföllum.[126] Um svipað leyti var líka vinsælt að fara til Danmerkur í kerfisfræðinám og þangað sóttu konur frá Íslandi enn frekar en karlarnir.[127]

Hlutur karla í greininni hefur þrátt fyrir framansagt löngum verið mun stærri en kvenna. Spurt hefur verið hvernig unnt sé að jafna hlut kynjanna í upplýsingatækni, meðal annars árið 2011 í Tölvumálum. Bilið milli kynjanna virtist lítið haggast. Um árin frá 1997–2010 segir:

Svo virðist sem minnkandi umræða um mikilvægi upplýsingatækninnar hafi að einhverju leyti orðið til þess að draga úr áhuga nemenda á að sækja nám í greininni, því eftirspurn eftir menntuðu fólki á þessu sviði er svo sannarlega til staðar. […] Þegar tölvunarfræðin er skoðuð sérstaklega má sjá gríðarlegan samdrátt í nemendafjölda frá árinu 2000 (fyrir utan örlitla aukning á fjölda karlmanna síðustu tvö árin, 2009-2010). Þessi skortur á áhuga á upplýsingatækni virðist hafa átt frekar við um kvenþjóðina. Á árinu 2001 voru nær 30% nemenda í tölvunarfræði konur en á árinu 2010 voru konur aðeins 12,5% af heildarnemendafjölda. Þetta hlutfall hefur farið nær stöðugt minnkandi og í einstökum árgöngum hefur það farið allt niður í 5%. Til samanburðar var 51% í nemenda í viðskiptafræði kvenkyns á árinu 2010 og ríflega 62% af heildarfjölda nemenda á háskólastigi.[128]

Hér má sjá sveiflur í aðsókn nemenda, kvenna og karla, að tölvunarfræðinámi við Háskólann í Reykjavík á árunum 1998 til 2003. Á þessum árum var mikil eftirspurn eftir nemendum með einhverja þekkingu í forritun og tölvunarfræði. Mikil uppsveifla er í aðsókn að náminu fram að árinu 2000. Það ár var einnig metfjölgun á umsóknum kvenna í tölvunarfræði. Eftir aldamótin og eftir að netbólan sprakk dalaði aðsókn beggja kynja að náminu. Í kaflanum um fyrstu háskólanemana í tölvunarfræði má sjá yfirlit yfir útskriftarnemendur skipt eftir kynjum á árunum 1976-2014.[129]

Netkaffihús og netaðgangur á bókasöfnum

Á tíunda áratug síðustu aldar voru tölvur og nettengingin ekki endilega aðgengilegar fyrir alla. Þá spruttu upp fjölmörg netkaffihús (internet café) þar sem unnt var að komast í tölvur og nettengingu að vild, yfirleitt gegn greiðslu. Samhliða þessu var mjög víða farið að bjóða upp á aðgang að tölvum og interneti á almenningsbókasöfnum fyrir notendur safnanna, yfirleitt ókeypis. Fyrsta netkaffihúsið á Íslandi var sett á laggirnar í Reykjavík árið 1995 og nefndist það Síbería sem eflaust hefur vísað til alþjóðaorðsins „cyber“, sem mörg erlend netkaffihús kenndu sig við. Einar Örn Benediktsson var stofnandi Síberíu.[130] Í kjölfarið spruttu upp netkaffihús úti um allt land[131] en á nýrri öld og með smærri tækjum varð þróunin sú að boðið var upp á nettengingar víða, fyrst gegn gjaldi en með tímanum varð fátítt að rukkað væri fyrir tengingu.